قلعه ایرانشهر یا قلعه ناصری

 قلعه داراى 7 برجک و 2 برج در جلو است که شامل سربازخانه، قورخانه، مسجد، حمام، اصطبل، حوض‌خانه، شاه‌نشین، عام نشین، باغ و... بوده است. در سال 1359 ه.ش توسط عده‌اى ناآگاه به ارزش میراث فرهنگى کلیه ابنیه داخل قلعه تخریب و هم‌سطح شده است. تنها حمام قلعه در پایین‏‌تر از سطح زمین به‌صورت ویرانه‏‌اى باقی‌مانده است. حمام داراى تون، حوض‌خانه و چاه فاضلاب است.

از هنرهاى جالب معمارى حمام کاربرد لوله‌هاى سفالى به‌اندازه 6 اینچ است که به‌منظور تهویه هواى حمام و تخلیه فاضلاب کار گذاشته‌شده‌اند. مصالح بکار رفته در حصارها و برج‌هاى باقی‌مانده، خشت خام و آجر 20×30 سانتی‏مترى و ساروج بوده است. طاق‌‏هاى آن به‌صورت 20 سانتى‌‏مترى و جناغى بوده‌‏اند که بی‌‏نظیر هستند. آب موردنیاز به‌وسیله یک‌رشته قنات وارد قلعه شده و پس از ذخیره در حوض‌خانه‌ها به‌منظور زراعت و استفاده در آبیارى باغات که در شمال قرار داشته‏‌اند، استفاده می‌‏شده است. در بالاى دیوار از داخل قلعه معبرى به عرض بیش از یک متر در ارتفاع 5 مترى از زمین براى گرد نگهبانان و جان‏ پناهى با متوسط ارتفاع 1/7 متر براى جلوگیرى از دید خارج تعبیه‌شده است. در روى جان‌پناه سوراخ‌هایى (مزقل‌‏ها) با شیب‏‌هاى متفاوت تعبیه‌شده که مدافعان از آن محل‏‌ها به‌صورت نشسته و یا ایستاده، لوله تفنگ را جهت مقابله با دشمن از آن‌ها خارج مى‌‏نمودند. به‌جز برج‌هاى دروازه در زیر سایه برج‌ها، آسایشگاه سربازان قرار داشته که برج‌های مذکور نیز مشابه دیوار داراى جان‌پناه یا مزقل‏‌هاى دفاعى با شیب‏‌هاى متفاوت بوده‌‏اند. قلعه در گذشته داراى 150 اتاق در اندازه‏‌هاى مختلف با چهار حیاط مجزا بوده است.

تاریخچه قلعه ناصرى

شاهزاده فیروز میرزا فرمانفرما در زمان حکومتش در کرمان سفرى به بلوچستان و بازدیدى از قلعه بمپور داشته است (1264 ه.ق). چون قلعه بمپور مرکز قشون دولت بود رو به ویرانى رفته و تعمیر آن نیاز به هزینه زیادى داشت. به پیشنهاد وى و موافقت ناصرالدین‌شاه قاجار قلعه‌اى در پَهره (ایرانشهر فعلى) ساخته شد. کار ساختمانى آن در سال 1264 ه.ق توسط معمار استاد حسین معمارباشى شروع و در سال 1271 ه.ق به اتمام رسیده است.

هدف از ساخت این قلعه انتقال مرکز حکومت بلوچستان از بمپور به ایرانشهر بوده است. تا سال 1286 ه.ق قلعه تحت تسلط قواى قاجار بوده، اما به علت ضعف حکومت مرکزى به دست قواى بلوچ و احکام محلى می‌‏افتد. سربازان قاجاریه پس از شکست به‌طرف کرمان حرکت مى‏‌کنند و خبر اشغال قلعه را به والى کرمان مى‌‏رسانند. در این زمان بهرام‏ خان حاکم سرباز خود را به ایرانشهر مى‌رساند و قلعه را در دست مى‌‏گیرد. تا سال 1294 ه.ق بهرام خان حاکم بلوچستان بوده و پس از وى برادرزاده‌اش به نام دوست محمدخان به حکمرانی بلوچستان مى‏‌رسد و تا سال 1307 ه.ش دولت مرکزى هیچ‌گونه تسلطى بر بلوچستان نداشته است. قواى دولتى در سال 1307 ه.ش به دستور رضاخان عازم فتح قلعه مى‌شوند، قلعه به تصرف آن‌ها درمی‌آید و دوست محمدخان به اسارت قواى دولتى درمی‌آید. لازم به ذکر است این قلعه به نام دوست محمدخان نیز معروف است. قواى دولتى در قلعه مستقر مى‌‏شوند و کم‌‏کم کل بلوچستان به تصرف قواى دولتى درمی‌آید. در سال 1359 ه.ش بعد از پیروزى انقلاب اسلامى شهردارى ایرانشهر نسبت به تخریب ابنیه داخلى اقدام و آثارى از گذشته در آن باقى نمى‌گذارد. بلایى بر سر قلعه وارد مى‌‏آورد که تاکنون هیچ دشمنى بر آن وارد نکرده است. در سال‌های اخیر میراث فرهنگی حصار این قلعه را بازسازی نموده است.

در عصر پهلوی دوم (محمدرضا شاه پهلوی) از این قلعه به‌نام پادگان ژاندارمری وقت و زمانی به‌عنوان مدرسه استفاده می‌شده است. در اوایل انقلاب با متروک ماندن این قلعه عظیم و زیبا، به‌تدریج تبدیل به قلعه‌ای متروک و نیمه ویرانه می‌شود که متأسفانه در سال 1361 هجری شمسی حدود 98 درصد معماری‌های فضای داخل با بولدوزر مورد تخریب و تسطیح قرار می‌گیرد و تنها سردر و حصار آن باقی می‌ماند. این قلعه در زمان ساخت، حداقل دارای هفت حیاط بزرگ و شامل مجموعه‌های اصطبل، شاه‌نشین، سربازخانه، اسلحه‌خانه، حمام و... بوده است.