قصر خورشید و آبشار قره‌سو در کلات نادری

کاخ کلات(قصر خورشید)

نادر شاه فتوحات زیادی داشت و گنج های بسیاری را گرد آورد و بیشتر آنها را برای مصون ماندن از تاراج اشرار در دل کوه‌های اطراف کلات و دیگر جاها به ودیعه گذاشت. یکی از بزرگترین میراث نادر برای ما همان عمارت یا کاخ خورشید می‌باشد که به دستور او و به دست معماران هندی (که به اسارت گرفته شده بودند) ساخته شده است. این قصر در میان باغی بزرگ به شیوه باغ‌های ایرانی بنا شده، اما ساختمانش تلفیقی است از معماری ایران و هندوستان؛ چرا که نادر علاوه بر سیم و زر و جواهر، هنرمندان زیادی را از هند به ایران آورد و زبده‌ترینشان را به آرایش قصر خورشید واداشت. پس اگر حالا بر سنگ‌های نمای بیرونی قصر، نقش میوه‌هایی چون موز و آناناس را می‌بینیم، نباید گمان کنیم که 300 سال پیش اجدادمان چنین میوه‌هایی را می‌شناخته‌اند و می‌خورده‌اند. اینها هنر دست هندوانی است که به اقلیم و سرزمینی دیگر تعلق داشتند.

ساخت کاخ با رسیدن خبر مرگ نادر نیمه تمام گذاشته شده است اما امروزه به همت اداره میراث فرهنگی منطقه ترمیم شده و به یکی از قطب های گردشکری منطقه تبدیل شده است.

عمارت خورشید مربوط به سال‌ های آغازین به قدرت رسیدن نادرشاه افشار است. این بنا در سال 1151 هـ.ق، به دستور نادرشاه جهت اقامت و خزانه برای جواهرات و غنایم در کلات نادری واقع در شمال مشهد، ساخته شده است. عملیات ساخت عمارت در تمام طول پادشاهی ادامه داشته و حتی تا آخرین سال ‌های حیات نادرشاه یعنی سال ۱۱۶۰ هجری قمری در دست ساخت بوده‌ است زیرا کتیبه ثلث بسیار زیبای «سوره نباء» که در قسمت دور تا دور فضای گنبد نوشته شده به همین تاریخ اشاره دارد. از بزرگترین گنجینه های آن می توان به الماس کوه نور و دریای نور اشاره کرد. آرامگاه وی در شهر مشهد (باغ نادری) به همراه تندیسی از نادر که سوار بر اسب است قرار دارد.

معماری بنا قصر خورشید

عمارت خورشید در حال حاضر دارای سردابه‌ای متشکل از هشت فضای به هم پیوسته پیرامون آن و فضای آرامگاهی بر روی سکویی هشت ضلعی است که ایوانچه ها و اتاقک‌هایی آن را محصور کرده‌اند. ارتفاع آن در گذشته، حدود ۲۵ متر بوده ‌است اما در حال حاضر به علت خرابی طبقه سوم، ارتفاع آن بیش از ۲۰ متر نیست. طبقه اول آن ۸ ضلعی است که آن را روی چهار ردیف پلکان به شکل هرم بر پا کرده‌اند. ورودی‌های کاخ، در اضلاع هشتگانه قرار دارد که به سالن اصلی کاخ منتهی می شود.

قصر کلات، ساختمانی است سه طبقه؛

• طبقه زیرین که همان زیرزمین باشد جایی است مخوف و تاریک که گفته‌اند یا جای نگاهداری بخشی از خزاین نادر بوده یا زندانی برای مغضوبین درگاه.
• طبقه دوم یا هم کف، تالاری بزرگ در میان دارد و اتاق‌هایی در پیرامون. تالار با تزییناتی به شیوه بناهای صفوی آراسته و طلا کاری شده است.
• طبقه سوم نیز گنبد استوانه‌ای بزرگی است که از 66 نیم ستون سنگی تشکیل یافته بدین سبب در تمام بناهای تاریخی ایران یکتا و بی‌همتا ست. از کنار این گنبد مدور می‌توان باغ زیبای پیرامون قصر و نمای عمومی شهر کلات را تماشا کرد.

این کاخ مجموعاً دارای ۱۲ اتاق است که داخل هراتاق نیز تزئیناتی از نقاشی و گچ بری دیده می شود. تا چند دهه پیش در میان این تزئینات، تصاویری از شاهزادگان نادری نیز وجود داشت. در وسط این بنای هشت ضلعی، برج استوانه‌ای مانند، در دو طبقه قرار دارد که محل اقامت شاه و خانواده اش بوده‌است. زیبایی این کاخ بیشتر در آرایش نمای خارجی کنگره دار ساختمان است که در آن معماری مغولی - هندی به چشم می خورد. داخل اتاق‌ها با نقاشی و گچبری تزئین شده‌اند. در وسط این بنا از سطح پشت بام برجی مدور با ترک‌های شبیه نیم ستون معروف به خیاری احداث شده‌ است.

بر اساس مطالعات باستان شناسی این بنا در ابتدا نیز مقبره‌ای مربوط به عصر ایلخانی بوده که در زمان افشاریه بنای کنونی بر شالوده بنای قدیمی ساخته شده است.

نمای ظاهری بنا همان ادامه معماری دوران صفوی و نمای درون آرامگاه ادامه معماری دوران تیموری است. نمای درونی آرامگاه نادر شباهت کامل به فضای درونی آرامگاه امیر تیمور در سمرقند دارد اما پوشش خارجی گنبد بر فراز برج اجرا نشده و بنا به صورت نیمه تمام مانده است و این امر نشان دهنده این واقعیت است که نادر شاه علاقه وافری به امیر تیمور و آرامگاه او داشت.

از نظام کاشت باغ بجز یک ردیف چنار کهنسال در باغچه غربی باغ  که جزو عرصه باغ بوده، چیز دیگری بر جای نمانده است و همین ردیف درختان چنار کهن بعدها مبنای درختکاری‎های بقیه قسمت‎های باغ قرار گرفت و 220 عدد درخت چنار کاشته شد که اکنون باغ با این درختان شکل گرفته است.

در حال حاضر منبع آبرسانی اولیه باغ از بین رفته است و آب باغ به‌وسیله موتور ‌پمپ از آب ذخیره شده در آب انباری که در زیر پیاده‎رو انتهای شرقی باغ ایجاد شده تامین می‎شود.

آبشار قره سو کجاست؟

روستای قره‌سو٬ ییلاقی بی‌نظیر در خراسان شناخته می‌شود و  وجود آبشارها٬ دره‌های تنگ و چشمه‌های خنک یکی از علل آن است.  آبشارهای قره‌سو در فاصله ده کیلومتری جنوب غربی شهرستان کلات نادری با ارتفاع حدود ۱۱۹۰ متر از سطح دریا در استان خراسان رضوی واقع شده است. قره سو یکی ازچهار آبشار مهم این استان به شمار می‌آید.

بر دیوارهای سنگی دره قره‌سو نردبان‌های فلزی نصب شده تا مسیر رفت‌وآمد به آبشار را برای گردشگران آسانتر شود. این قسمت چند آبشار کوتاه و بلند دارد که حداکثر ارتفاع آن هشت متر است. آنچه به زیبایی این آبشارها افزده و این مکان را زیباتر می کند، دره های تنگ و پیچ در پیچ با دیواره هایی سر به فلک کشیده است. شما باید هشت نردبان را طی کنید تا به سرچشمه این ابشار زیبا برسید.   آبشارهای مذکور پس از خودنمایی در این هشت آبشار زیبا، در پایین دست برای مصرف باغات و آب شرب اهالی استفاده می‌شود.

قره‌سو واژه ای است ترکی و به معنی "آب سیاه" است و چون بستر و کف رودخانه را سنگ های سیاه پوشانده، وقتی آب روی آنها
حرکت می کند، مسیر رودخانه سیاه دیده می شود.

وجود درختان میوه‌ در تمامی رستا و اطراف آن٬ تصویری زیبایی به این منطقه داده است. اهالی منطقه می‌گویند که در زمان نادرشاه افشار زنان این روستا نان محلی خوشمزه‌ای درست می‌کردند و با زنجیره انسانی٬ دست به دست نان‌ها را به کلات می‌رساندند تا داغ به دست نادرشاه افشار برسد.

قره‌سو در تاریخ افشاری

می‌گویند نامطلوب بودن آب داخل کلات، نادر شاه افشار را بر آن داشت تا با استفاده از توان مهندسان خود، آب شیرین و گوارای قره‌سو را که حدود ۱۰ کیلومتر با عمارت خورشید فاصله داشت را به آنجا هدایت نماید.

در این شبکه آبرسانی با توجه به رعایت اصول مهندسی و در نظر داشتن شیب و فشار آب، کانالی در مسیر آب حفر و از تنپوشه های(لوله و اتصالات) سفالی که قطر آن‌ها در حدود ۴۰ الی ۵۰ سانتیمتر است استفاده شده و با خاک نرم پوشانده شده و در محل‌های که احتمال آسیب رسیدن به تنپوشه‌های سفالی توسط سیلاب بود با سنگ و ساروج مهار گردیده‌است. بدین ترتیب آب به داخل دژ کلات می رسید که هنوز اثارلوله کشی ان در کاخ خورشید نمایان است و انسان را به شگفتی وا می دارد.