جهت‌یابی در روز
شرایطی را تصور کنید که شما نقشه و قطب‌نما در اختیار ندارید، پیدا کردن جهات اصلی به جهت حرکت در سوی مناسب برای شما ضروری خواهد بود.
یافتن جهت‌های جغرافیایی را جهت‌یابی گویند. جهت‌یابی در بسیاری از موارد کاربرد دارد. برای نمونه وقتی در کوهستان، جنگل، دشت یا بیابان گم شده‌اید، با دانستن جهت‌های جغرافیایی، می‌توانید به مکان موردنظرتان برسید. یکی از استفاده‌های مسلمانان از جهت‌یابی، یافتن قبله برای نمازخواندن و ذبح حیوانات است. کوهنوردان، نظامیان، جنگلبانان و... هم به دانستن روش‌های جهت‌یابی نیازمندند.
هرچند امروزه با وسایلی مانند قطب‌نما یا GPS می‌توان به‌راحتی و با دقت بسیار زیاد جهت جغرافیایی را مشخص کرد، در نبود ابزار، دانستن روش‌های دیگر جهت‌یابی مفید و کاراست. در اینجا به برسی انواع روش‌های جهت‌یابی خواهیم پرداخت.
جهت‌یابی با سمت خورشید
- خورشید صبح تقریباً از سمت شرق طلوع می‌کند و شب تقریباً در سمت غرب غروب می‌کند.
این مطلب فقط در اول بهار و پاییز صحیح است؛ یعنی در اولین روز بهار و پاییز خورشید دقیقاً از شرق طلوع و در غرب غروب می‌کند، ولی در زمان‌های دیگر، محل طلوع و غروب خورشید نسبت به مشرق و مغرب مقداری انحراف دارد. در تابستان طلوع و غروب خورشید شمالی‌تر از شرق و غرب است و در زمستان جنوبی‌تر از شرق و غرب است.
در اول تابستان و زمستان، محل طلوع و غروب خورشید حداقل حدود ۲۳٫۵ درجه با محل دقیق شرق و غرب فاصله دارد که این خطا به‌هیچ‌وجه قابل‌چشم‌پوشی نیست. درواقع ازآنجاکه موقعیت دقیق خورشید با توجه به فصل و عرض جغرافیایی متغیر است، این روش نسبتاً غیردقیق است. تنها جایی که خورشید همیشه دقیقاً از شرق طلوع و در غرب غروب می‌کند، استواست.
- در نیمکرهٔ شمالی زمین، در زمان ظهر شرعی خورشید همیشه دقیقاً در جهت جنوب است و سایهٔ اجسام رو به شمال می‌افتد. ظهر شرعی یا ظهر نجومی در موقعیت جغرافیایی شما، دقیقاً هنگامی است که خورشید به بالاترین نقطه خود در آسمان می‌رسد. در این زمان، سایهٔ شاخص به حداقل خود در روز می‌رسد و پس‌ازآن دوباره افزایش می‌یابد؛ همان زمان اذان ظهر.
برای دانستن زمان ظهر شرعی می‌توانید به روزنامه‌ها مراجعه کنید یا منتظر صدای اذان ظهر باشید. ظهر شرعی حدوداً نیمه بین طلوع آفتاب و غروب آفتاب است.
جهت‌یابی با سایهٔ چوب (شاخص)
شاخص، چوب یا میله‌ای نسبتاً صاف و راست است (مثلاً شاخه نسبتاً صافی از یک درخت به طول مثلاً یک متر) که به‌طور عمودی در زمینی مسطح و هموار و افقی (تراز و میزان) فرو شده است.
روش اول: نوک (انتهای) سایهٔ شاخص روی زمین را [مثلاً با یک سنگ] علامت‌گذاری می‌کنیم. مدتی (مثلاً ده-بیست دقیقه بعد، یا بیشتر) صبر می‌کنیم تا نوک سایه چند سانتیمتر جابه‌جا شود. حال محل جدید سایهٔ شاخص (که تغییر مکان داده است) را علامت‌گذاری می‌نماییم.
حال اگر این دونقطه را با خطی به هم وصل کنیم، جهت شرق-غرب را مشخص می‌کند. نقطهٔ علامت‌گذاری اول سمت غرب و نقطهٔ دوم سمت شرق را نشان می‌دهد؛ یعنی اگر طوری بایستیم که پای چپمان را روی نقطهٔ اول و پای راستمان را روی نقطهٔ دوم بگذاریم، روبرویمان شمال را نشان می‌دهد و رو به خورشید (پشت سرمان) جنوب است.
- ازآنجاکه جهت ظاهری حرکت خورشید در آسمان از شرق به غرب است، جهت حرکت سایهٔ خورشید بر روی زمین از غرب به شرق خواهد بود؛ یعنی در نیمکره شمالی سایه‌ها ساعت‌گرد می‌چرخند.
- هر چه از استوا دورتر بشویم، از دقت پاسخ در این روش کاسته می‌شود؛ یعنی در مناطق قطبی (عرض جغرافیایی بالاتر از ۶۰ درجه) استفاده از آن توصیه نمی‌شود. در شب‌های مهتابی هم از این روش می‌توان استفاده کرد: به‌جای خورشید از ماه استفاده کنید.
روش دوم (دقیق‌تر): محل سایهٔ شاخص را زمانی پیش از ظهر علامت‌گذاری می‌کنیم. دایره یا کمانی به مرکز محل شاخص و به شعاع محل علامت‌گذاری شده می‌کشیم. سایه به‌تدریج که به سمت شرق می‌رود کوتاه‌تر می‌شود، در ظهر به کوتاه‌ترین اندازه‌اش می‌رسد و بعدازظهر به‌تدریج بلندتر می‌گردد. هرگاه بعدازظهر سایهٔ شاخص از روی کمان گذشت (سایهٔ شاخص هم‌اندازهٔ پیش از ظهرش شد) آنجا را به‌عنوان نقطهٔ دوم علامت‌گذاری می‌کنیم؛ مانند روش پیشین، این نقطه سمت شرق و نقطهٔ پیشین سمت غرب را نشان می‌دهد.
- درواقع هر دونقطه سایهٔ هم‌فاصله از شاخص، امتداد شرق-غرب را مشخص می‌کنند. با اینکه روش پیشین نسبتاً دقیق است، این روش دقیق‌تر است؛ البته وقت بیشتری برای آن لازم است.
برای کشیدن کمان مثلاً طنابی (مانند بند کفش، نخ دندان) را انتخاب کنید. یک طرف طناب را به شاخص ببندید و طرف دیگرش را به یک جسم تیز؛ به شکلی که وقتی طناب را می‌کشید دقیقاً به محل علامت‌گذاری شده برسد. نیم‌دایره‌ای روی زمین با جسم تیز رسم کنید. وقتی سایهٔ شاخص به حداقل اندازهٔ خود می‌رسد (در ظهر شرعی)، این سایه سمت جنوب را نشان می‌دهد بالای ۲۳٫۵ درجه).
جهت‌یابی با ساعت عقربه دار
ساعت مچی معمولی (آنالوگ، عقربه‌ای) را به حالت افقی طوری در کف دست نگه می‌داریم که عقربهٔ ساعت شمار به سمت خورشید اشاره کند. در این حالت، نیمسازِ زاویه‌ای که عقربهٔ ساعت شمار با عدد ۱۲ ساعت می‌سازد (زاویهٔ کوچک‌تر، نه بزرگ‌تر)، جهت جنوب را نشان می‌دهد؛ یعنی مثلاً اگر چوب‌کبریتی را [به‌طور افقی] در نیمهٔ راه میان عقربهٔ ساعت شمار و عدد ۱۲ ساعت قرار دهید، به‌طور شمالی-جنوبی قرارگرفته است.
- این روش وقتی سمت صحیح را نشان می‌دهد که ساعت موردنظر درست تنظیم‌شده باشد؛ یعنی اگر در بهار و تابستان ساعت‌ها را نسبت به ساعت استاندارد یک ساعت جلو می‌برند، ما باید آن را تصحیح کنیم (ابتدا ساعتمان را یک ساعت عقب ببریم سپس روش را اِعمال کنیم؛ یا نیمساز عقربهٔ ساعت شمار را [به‌جای 12] با 1 حساب کنید).
روش ساعت مچی تا ۲۴ درجه امکان خطا دارد. برای دقت بیشتر باید از آن در عرض جغرافیایی بین ۴۰ و ۶۰ درجه [شمالی یا جنوبی] استفاده شود؛ هرچند در عرض جغرافیایی ۲۳٫۵ تا ۶۶٫۵ درجه [شمالی یا جنوبی] نتیجه‌اش قابل‌قبول است. (البته در نیمکرهٔ جنوبی جهت شمال و جنوب برعکس است.) درواقع هر چه به استوا نزدیک‌تر شویم، از دقت این روش کاسته می‌شود. ضمناً هر چه زمان به کار بردن این روش به ظهر شرعی نزدیک‌تر باشد، نتیجهٔ آن دقیق‌تر خواهد بود.
جهت‌یابی با استفاده از درختان
خم بودن تنه‌ی درختان جنگل به یک‌جهت جنوب را به ما نشان می‌دهد (سمت کوژ جنوب را نشان می‌دهد).
در جنگل‌ها و در کنار درخت‌ها می‌توان آثاری را یافت که در یافتن جهت قطبین به ما کمک نمایند. یکی اینکه بیشتر شاخه‌های درختان به جهت جنوب رشد می‌کند و شاخه‌های کمتری در جهت شمال می‌رویند. این را می‌توان با ایستادن در راستای تنه درخت به‌خوبی مشاهده کرد.
(این دو روش بسیار تقریبی است و به‌هیچ‌عنوان جنبه عمومی ندارد).
- اگر جایی باشیم که کنده‌ی درخت بریده‌شده وجود داشته باشد می‌توان به کمک حلقه‌های سنی درخت جهت‌یابی کرد؛ بطوریکه آن سمت از درخت که حلقه‌های سنی آن تداخل بیشتری باهم دارند شمال را نشان می‌دهد.
- بخش شمالی تنه درخت مرطوب‌تر از بخش رو به جنوب آن است و این به دلیل تابش کمتر خورشید به بخش شمالی می‌باشد. این را می‌توان از گلسنگ‌های روییده در بخش شمالی تنه درختان متوجه شد.
- خزه زدن و یا پوسیده بودن یک‌طرف از اکثر درختان جنگل جهت شمال را به ما نشان می‌دهد (سمت خزه زده شمال است).
جهت‌یابی به کمک لانه مورچه‌ها
اگر هوا ابری باشد مورچه‌ها می‌توانند جهت‌ها را به شما نشان دهند.
مورچه‌ها خاک لانه خود را به سمت شرق می‌ریزند تا هنگام روز به‌عنوان سایه‌بانی برایشان عمل کند. مورچه‌ها خاک را از لانه بیرون می‌ریزند تا ذخیره‌گاه خود را وسیع‌تر کنند و آن را سمت شرق می‌ریزند تا هنگام روز راحت‌تر کار خود را انجام دهند. بدیهی است با شناختن شرق، جهات دیگر را نیز به‌راحتی تشخیص می‌دهید.
سنجاق مغناطیسی:
یکی از روش‌ها، ساختن قطب نمای مغناطیسی است. ابتدا سوزنی را به‌وسیله آهنربا (حتی چاقو) به روش القایی و یا مالش نخی ابریشمی یا پنبه‌ای (دقت کنید که مالش فقط از یک‌سو انجام شود) بر روی آن، مغناطیسی می‌شود. حال سوزن را روی یک برگ قرار داده و آن را به‌آرامی روی سطح آب راکدی بگذارید.
چنانچه سنجاقی که به کار می‌بریم مغناطیسی باشد در این حالت سنجاق می‌چرخد و راستای شمال–جنوب را نشان می‌دهد. این روش دارای اشکالی می‌باشد و آن اینکه تنها راستای شمال-جنوب را مشخص می‌کند و برای ما محل شمال یا جنوب را مشخص نمی‌کند و ما باید به کمک روش‌های دیگر محل قطب‌ها را مشخص کنیم یا آن‌ها را حدس بزنیم.
برای مغناطیسی کردن سوزن، حتی می‌توان سیمی را به دور سوزن پیچاند و برای چند دقیقه سر سیم را به ته باتری متصل کرد.
جهت‌یابی با عوامل طبیعی
- در بهار برف‌های روی دامنه‌های رو به جنوب زودتر از دامنه‌های شمالی ذوب می‌شوند.
- همچنین گیاهان و بوته‌ها در دامنه‌هایی که رو به جنوب شیب‌دارند دارای ضخامت بیشتری می‌باشند.
- میوه‌های درختانی که در دامنه‌های جنوبی قرار دارند سریع‌تر می‌رسد.
(این روش‌های طبیعی به‌صورت کامل قابل‌اطمینان نیستند و شرایط محیطی و می‌تواند توسط عوامل مختلف مانند باد تغییر کند. قبل از استفاده از این علائم بهتر است از روش‌های مطمئن‌تری که ذکر شد استفاده نماییم).
مراقب باشید!
- بسیاری از این روش‌ها کاملاً دقیق نیستند و صرفاً جهت‌های اصلی را به‌صورت تقریبی مشخص می‌کنند. برای جهت‌های دقیق باید از قطب‌نما استفاده کرد و میل مغناطیسی و انحراف مغناطیسی آن را هم در نظر داشت.
- آنچه گفته شد اکثراً مربوط به نیمکره شمالی است؛ به‌طور دقیق‌تر، بالای ۲۳٫۵ درجه (بالای مدار رأس‌السرطان). در نیمکره جنوبی در برخی روش‌ها ممکن است جهت شمال و جنوب برعکس آنچه گفته می‌شود باشد.
منبع: سایت نجوم، سایت کویر‌های ایران، سایت دانشجو
حامد احمدی
کارشناس ادبیات، کارشناس ارشد گردشگری، علاقمند به سفر و طبیعت