قلعه‌ بیاضه

 درباره قلعه بیاضه

قلعه یا ارگ بیاضه (بیاذه) قلعه‌ای قدیمی است که در 53 کیلومتری خور و بیابانک از توابع شهرستان نائین در روستای بیاضه قرار دارد. این بنای چند طبقه همراه با خندق عریض و عمیق و مجموعه خشتی گسترده و به هم پیوسته پیرامون آن، نمونه ارگ و دژ کویری است. این بنا که به دوره ساسانیان مربوط می‌شود در اصل قطبیتی بوده برای حاکم بیابانک. در سفرنامه ناصرخسرو نیز تأیید شده که این ناحیه - بیابانک- متشکل است از ۱۲ پاره روستا که مرکزیت آن با بیاذه است.

این قلعه باستانی با سبک معماری ساسانی، قرن‌ها کارکردهای دفاعی و مسکونی داشته و در دوره اسماعیلیه پایگاه هواداران حسن صباح بوده است.

این ارگ در دل روستایی است کم‌جمعیت واقع شده است که غیر از دو مغازه و یک نانوایی و چند پیرمرد که دور هم نشسته‌اند در وهله اول چیزی نمی‌بینید. اگر چشمه قناتی که در زمستان و تابستان جاری است نبود، مسلماً آن چند نفر هم مهاجرت کرده بودند.

اتاق‌های متعدد و طبقات مختلف قلعه تا چند سال قبل به‌عنوان محل نگهداری اموال و انبار غله روستاییان مورد استفاده قرار می‌گرفت.

این قلعه در کنار آثار باستانی چون بازار زرگرها، مسجد جامع، حسینیه قدیمی و همچنین وجود درخت زیتونی با قدمت هزارساله جاذبه‌های خوبی برای جهانگردان داخلی و خارجی به شمارمی آید.

این قلعه افسانه‌ای به علت تسخیرناپذیر بودن مشهور است.

ویژگی‌های معماری دژ بیاضه

دور تا دور دژ بیاضه را خندقی به عمق ۷ تا ۱۳ متر در برگرفته بوده که بخشی از خندقی که دور آن بوده، در سال ۱۳۶۷ توسط افراد ناآگاه برای احداث جاده پرشده است. درون آن تعداد زیادی اتاقک و راهروهای پیچ‌درپیچ وجود دارد. چاه‌های متعدد و کانال داخلی خندق از دیگر تجهیزات قلعه است. آسیاب‌های دستی و سه میدانگاه از دیگر سازه‌های آن است. آنچه مسلم است این قلعه جمعیتی حدود ۲ هزار و ۵۰۰ نفر را در پنج طبقه خود جای می‌داده و برای تمام این افراد امکانات لازم مهیا بوده است.

در حال حاضر، باروهای بلند آن خراب شده و برج‌های بزرگ آن کم‌کم رو به نابودی است. از در چوبی قلعه که می‌گذرید، اتاق‌های کوچک تودرتو با کوزه‌های بزرگ می‌بینید، راهروهای تنگ و پله‌های خشت و گلی. چشمه آبی که از وسط ده می‌گذرد بعد از عبور از پشت قلعه برای آبیاری زمین‌های کشاورزی که به ده ختم می‌شود.

پیش‌بینی تهویه هوا برای طبقات زیرین این قلعه خود مبین تیزبینی و دقت ایرانیان در هزار سال پیش است. دو طبقه این قلعه نیز در زیر زمین بوده است که به‌مرور زمان اتاق‌های آن پر شده و دیگر اثری از آن باقی نمانده است و تنها دوطبقه آن پذیرای گردشگران است.

پیشینه تاریخی ارگ بیاضه

ذکر روستای بیاضه و قلعه آن در کتاب‌های احسن التقاسیم، صورت‌الارض ابن حوقل، سفرنامه ناصرخسرو و همچنین در سندی موسوم به جنگ نامه امامزاده ابو محمد ابراهیم (که در همین روستا مدفون است) آمده است.

بنا بر سفرنامه ناصرخسرو او هنگام عبور از مسیر نائین به طبس در این روستا و به گفته خودش در «پیاده» توقف داشته و در سفرنامه خود از قلعه کهن آن یاد کرده است.

در دوره‌های معاصر جهانگردان غربی مانند سون هدین، آلفونس گابریل و مک کرگور هنگام عبور از کویر مرکزی ایران از آن سخن گفته‌اند.

در هجوم نایب حسین کاشی و قشون او به صفحات کویر در مهر و موم‌های ۱۳۲۸- ۱۳۲۷ هجری قمری تمام قلاع منطقه از نائین تا طبس سقوط کرد ولی مهاجمان باوجود به توپ بستن قلعه از تسخیر آن عاجز ماندند. ماشاءالله خان پسر نایب حسین با اصرار بر ماندن نیروهایش در منطقه تا تسخیر آخرین دژ کویر در نامه‌ای تهدیدآمیز خواستار تسلیم روستاییان شد ولی آنان به پشتوانه استحکامات موجود و آمادگی دفاعی و موقعیت قلعه با این شعر به وی پاسخ دادند:

یا ما سر خصم بکوبیم به سنگ   یا او سر ما به دار سازد آونگ

القصه در این سراچه پرنیرنگ     یک کشته به نام، به که صد زنده به ننگ

بالاخره مهاجمان در برابر پایداری قلعه نشینان مجبور به ترک منطقه شدند.

این اثر در تاریخ ۱۱ دی ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۷۰۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.