ارگ بم، یادآور خاطرات

مجموعه ارگ بم، شامل شهر قدیم و قلعه قریب به 20 هکتار (200000 مترمربع) وسعت دارد و مساحت ارگ و قلعه قریب به 6 هکتار است. بخش علیای ارگ قسمت حکومت‌نشین و مرکز فرماندهی سیاسی و نظامی شهر بوده است.

ارگ تاریخی بم، ازجمله بزرگ‌ترین مجموعه بناهای خشتی است که بیش از بیست قرن مورد سکونت اهالی شهر بم قرارگرفته است. این ارگ تاریخی از گونه‌های معماری متعددی ازجمله دیوار حصار، برج و بارو و دروازه‌های متعدد، مسجد، بازار، تکیه، کاروانسرا، مدرسه، حمام، زورخانه و محله‌های مسکونی با خانه‌های اعیان‌نشین یا عامه نشین، بخش حاکم‌نشین شامل سربازخانه، اصطبل، آسیاب، خانه فرمانده قشون و بخش اقامت حاکم شامل خانه حاکم، عمارت چهارفصل و برج دیدبانی تشکیل‌شده است.

اگرچه پیرامون تاریخچه شکل‌گیری این ارگ تاریخی بین دوره‌های اشکانی و حتی قبل از آن در دوره هخامنشی اختلاف نظر وجود دارد اما اغلب بناهای آن‌که در زمان قبل از زلزله برپا بودند به دوره تیموری تا قاجار نسبت داده می‌شود. بااین‌وجود بخش‌هایی همانند ایوان مسجد جامع با مقیاس متفاوت و عظیم خود دوره‌های بسیار قدیمی‌تر (همانند قرن چهارم هجری در دوره سامانیان تا قرن هفتم هجری در دوره سلجوقیان) را یادآوری می‌کنند. نهایتاً ارگ بم در دوره قاجار خالی از سکنه شده است.

سالیانی بناهای تاریخی واقع در ارگ بم و همچنین بناهای پیرامون آن تاکنون در برنامه کار باستان شناسان قرار نگرفته است، ازاین‌رو شایسته است که بیشتر به گزارش‌های شفاهی مردم و متون تاریخی اکتفا کنیم. در متون تاریخی؛ پیدایش ارگ بم را به بهمن بن اسفندیار نسبت داده‌اند و او را اردشیر درازدست از شاهان دوران هخامنشی قلمداد کرده‌اند. در سیمای برخی از برش‌های ارگ نیز لایه‌های ساختمانی بی‌شماری نمایان است که گویای ساخت‌وسازهایی مکرر در ارگ و تأییدی بر درستی تخمین قدمت متون تاریخی است.

هرچند که تاکنون وقوع زلزله‌های بزرگ در منطقه بم گزارش نشده است و یا دست‌کم از آن بی‌اطلاع مانده‌ایم، بااین‌حال ارگ بم طی عمر طولانی خود، بارها مورد حمله‌ها، جنگ‌ها و محاصره‌های طولانی دشمن بوده و نشانه‌های شاخصی از ویرانی‌های آن در دست است. بااین‌حال برای استقرار نسل‌های بعدی انتخاب‌شده، مرمت‌شده و گسترش‌یافته است. ارگ در مرکز شهر نظامی در نقطه‌ای با بهترین دید ازلحاظ امنیتی قرار دارد.

ساکنان ارگ بم در حدود یک‌صد و پنجاه سال پیش، برای آخرین بار مأوای ارگ را ترک نموده و  در میان باغ‌ها و نخلستان‌های بیرون از شهر سکنی گزیدند. وسعت ارگ بم به بیست هکتار می‌رسد. جز باروی شارستان که در حوزه شمالی به باروی ارگ نزدیک است و به فاصله اندکی از باروی ارگ جا دارد. در حوزه جنوبی چهار بارو بخش فراز کوه سنگی را احاطه کرده است که به‌احتمال‌زیاد راستای هر بارو نشان‌دهنده گسترش حاکم‌نشین ارگ در دوره‌ای از تاریخ است. ساختمان ارگ بم در شکل توسعه‌یافته‌اش از دو بخش مردم نشین و حاکم‌نشین تشکیل‌شده است. در فضای شمالی بیرون ارگ، بنای گنبد بزرگ یخدان و در نزدیکی آن دیواره رفیع یخ چاوون جا دارد.

گفتنی است که جز بنای آسیاب بادی، دیگر بخش‌های حاکم‌نشین بر باروهایی سنگی با بلندی نزدیک به هفت متر استوارشده است که در زیر روکش کاه‌گلی پنهان مانده است. چنین به نظر می‌رسد که در لایه‌های مانده در محدوده باروی سنگی به‌ویژه در سطوح زیرین آن کهنه‌ترین بخش حاکم‌نشین باشد. در بخش شرقی حاکم‌نشین دروازه مسدود شده‌ای است که آن را کد کرم (خانه کرم) می‌خواندند و وجود این پدیده را سندی بر جا مانده از داستان هفتواد تلقی نموده‌اند.

در میان خانه‌ها ۳ نوع مختلف وجود دارد که قابل‌توجه هست:

• خانه‌های کوچک‌تر با ۲-۳ اتاق برای خانواده‌های فقیر.
•  خانه‌های بزرگ‌تر با ۳-۴ اتاق برای طبقهٔ متوسط جامعه، بعضی از آن‌ها ایوان هم دارد.
•  مجلل‌ترین خانه‌ها با اتاق‌های بیشتر که به خاطر فصل‌های مختلف سال در نقاط گوناگون قرارگرفته‌اند، با یک حیاط بزرگ و یک طویله در نزدیکی برای حیوانات. تعداد این خانه‌ها در ارگ خیلی کم است. از این جمله می‌توان به خانه سیستانی‌ها و  خانه یهودیان اشاره کرد.

همهٔ ساختمان‌ها از آجرهای رس پخته نشده یعنی خشت، ساخته‌ شده ‌است.

فضای مردم نشین یا عامه نشین با حصاری بلند در راستای شرقی غربی از بخش حاکم‌نشین جداشده و دسترسی این دو بخش به یکدیگر از راه دروازه‌ای است که از شمال بنای میر آخور به سربازخانه حاکم‌نشین می‌رسد. بخش مردم نشین را به دوره‌ای از گسترش ارگ نسبت داده‌اند، بااین‌حال این دو بخش در میان باروی حصینی با 38 برج بزرگ و کوچک جای دارد که یکپارچه به نظر می‌رسد و تنها دروازه این مجموعه در میان باروی جنوبی مردم نشین جاسازی‌شده است. فضای مردم نشین شامل: دروازه ورودی، بنای سردروازه، راسته بازار، مسجد جامع، بنای زورخانه (مقبره)، ساباط و خانه جهودا، میدان تکیه، مسجد پیامبر، حمام، مدرسه (خانقاه)، اصطبل، بنای میراخور و محله‌های مسکونی است.

تهویهٔ مطبوع

علاوه بر نمای برج‌های نگهبانی و رئوس تزئین شدهٔ دیوارهای مرتفعِ دژ در خط افق، بادگیرهای این بنا بسیار باشکوه جلوه می‌کنند. بادگیرها ساختارهای بیرون زده‌ای از بناها هستند که برای گرفتن باد و هدایت آن به داخل بناها استفاده می‌شوند. گاهی اوقات در مسیر باد به درون ساختمان حوضچهٔ آبی را تعبیه می‌کنند تا بدین شیوه درون بنا خنک شود و گردوخاک را بزداید. برای بناهای مختلف از انواع مختلفِ بادگیر استفاده می‌شود. برای نمونه، برای بناهای کوچک‌تر از بادگیرهای تک سازه‌ای و برای بناهای بزرگ‌تر و مهم‌تر از بادگیرهای چهار سازه‌ای استفاده می‌شود تا باد را از جهات گوناگون به درون بنا هدایت کنند.

زلزله سال ۱۳۸۲

زلزله سال ۲۰۰۳ در بم بیشتر از ۸۰ درصد ارگ را ویران کرد. به‌عنوان یک میراث فرهنگ جهانی خیلی از کشورها در جریان بازسازی آن شرکت کردند. ژاپن، ایتالیا و فرانسه جز کشورهایی بودند که از ابتدا همکاری کردند. ژاپن حدود ۱٫۳ میلیون دلار به ایران برای بازسازی کمک کرد و با ارسال تجهیزات و ایجاد طرح سه‌بعدی از ارگ بم برای افزایش دقت نوسازی، این پروژه را پشتیبانی کرد. وزارت میراث و فعالیت‌های فرهنگی ایتالیا نیز با اجرای پروژه‌ای با بودجه‌ای در حدود ۵۰۰۰۰۰ یورو جهت مرمت و استحکام‌بخشی برج شماره یک (در گوشهٔ جنوب غربی دیوار پیرامونی شهر تاریخی) در مرمت ارگ تاریخی مشارکت کرد. این پروژه که با همکاری گروهی از کارشناسان ایتالیایی و ایرانی انجام شد در تابستان ۱۳۹۰ به پایان رسید. فرانسه با تهیه نقشه ارگ بم به ایران کمک کردند. بانک جهانی هم مبلغ زیادی پول به این پروژه کمک کرد. ارگ بم ایران پس از زلزله یک دهه پیش در بم به‌شدت تخریب شد و از آن زمان در فهرست آثار درخطر قرار گرفت، اما با توجه به مرمت‌های انجام‌شده در طول مهروموم‌های گذشته سازمان یونسکو در تیر ۱۳۹۲ ارگ بم را از فهرست آثار درخطر خارج شد.