مقبره بایزید بسطامی

روایت است که بایزید بعد از مدت ها سیاحت و ریاضت کشیدن، به بسطام بازآمد، بیشتر عمر خود را در آنجا گذرانید و در همان جا هم درگذشت. او شخصا اثری از خود بر جای نگذاشت. اما سخنان او را پیروان و مریدانش گرد آورده‌اند که در مراجع مختلف مانند طبقات الصوفیه و تذکره الاولیاء نقل شده است.

آرامگاه عارف شهیر بایزید بسطامى در شهر بسطام واقع است. به فاصله اندکی از آن مزاری برجی‌شکل با گنبد رُک وجود دارد که به امامزاده محمد، فرزند امام جعفر صادق علیه السّلام، منسوب است و گفته می‌شود، امام او را برای راهنمایی مردم همراه بایزید به بسطام فرستاده بود.

به قولی، او پیش از درگذشت بایزید فوت کرد و در محل کنونی به خاک سپرده شد. مقدسی در قرن چهارم، ضمن اشاره به شهر بسطام به عنوان شهری آباد، از مسجد جامع سخن به میان آورده اما به مزار امامزاده محمد یا مزار بایزید بسطامی اشاره‌ای نکرده است. ناصر خسرو  نیز، که در ۴۳۵ در سفر از نیشابور به دامغان از این شهر عبور کرده، گفته است تربت شیخ بایزید بسطامی را زیارت نموده، اما به مزار امامزاده محمد اشاره نکرده است؛ در حالی که میان مزار بایزید و آرامگاهی که به امامزاده محمد نسبت داده شده تنها چند متر فاصله است. به گفته اعتمادالسلطنه مزار امامزاده محمد‌بن جعفر در روستای چهارده کلاته در گرگان است.

آرامگاه این عارف، فاقد هر گونه تزئین است. به نظر مى‌رسد هیچ‌گاه ساختمانى مشابه آرامگاه دیگر بزرگان روى آن بنا نشده و در حقیقت بى‌اعتنایى به مادیات و گریز از تجمل، در این آرامگاه کاملاً متجلى است. وارستگى و بى‌نیازى بایزید بسطامى، حتى بعد از مرگ وى و گذشت یازده قرن، در مرقدش نیز دیده مى‌شود. آرامگاه بایزید بسطامى داراى یک پنجره ‌مسقف آهنى است. روى قبر، یک سنگ مرمر قرار دارد که کلماتى از مناجات مشهور على بن ابى‌اطالب (ع) بر آن حک شده است و، به طورى که از مفاد این سنگ نوشته برمى‌آید، این سنگ متعلق به شخصى به نام قاضى ملک است که احتمال مى‌رود یکى از حکام ایالت قومس بوده باشد، ولى معلوم نیست به چه علت آن را روى آرامگاه بایزید نصب کرده‌اند.

مسجد بایزید و مناره مجاور آن از دیگر آثار بسیار قدیمی این مجموعه اند.این مسجد شامل دو شبستان است که شبستان بزرگ‌تر به شبستان مردانه و شبستان کوچک‌تر به شبستان زنانه مشهور است. فضای موسوم به شبستان زنانه، مسجدی است از دوره ایلخانیان (اواخر قرن هشتم) که فضای هشتی مجاور آن در همین دوره یا اندکی بعد احداث شده است. روی یکی از دیوارهای مسجد نقوشی هست با تاریخ ۵۱۴. خانیکوف به محرابی اشاره می‌کند که تاریخ ۶۶۰ داشته، ولی اینک اثری از آن باقی نمانده است. فریزِر که در ربع نخست سده نوزدهم میلادی (اوایل قرن سیزدهم) این مجموعه را دیده، به کتیبه‌ای با تاریخ ۶۹۹ در مسجد اشاره کرده است. بعلاوه، همو طرحی از این مجموعه ترسیم کرده که براساس آن سقف این مسجد گنبدی شکل بوده است؛ درحالیکه سقف موجود این فضا مسطح و تیرپوش است و براساس کتیبه مورخ ۱۲۵۵ به فرمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است.

باتوجه به این طرح، کاوش برای ردیابی آثاری از سقف گنبدی شکل نخستین آغاز شد و در ۱۳۶۳ ش کتیبه‌ای با تاریخ ۶۹۹ کشف شد که براساس آن، این مسجد در زمان ایلخانیان مرمت و فضای گنبددار مسجد بایزید توسط محمد‌بن حسین تزیین شده است. در این کتیبه به غازان خان و الجایتو اشاره شده است همچنین آثاری به دست آمد که نشان می‌داد سقف پیشین مسجد بایزید (شبستان مردانه) گنبدی شکل بوده است. 

تورهای داخلی