راز مرگ مردان نمکی در موزه زنجان چیست؟

تورهای داخلی

ماجرای مردان نمکی چیست؟

 در زمستان سال ۱۳۷۲ (۱۹۹۳ میلادی) هنگام حفاری معدن نمک در چهرآباد استان زنجان، به طور اتفاقی یک جسد مومیایی کشف‌ شد. این اکتشافات در سالهای بعد نیز ادامه پیدا کرد و در نهایت 6 جسد مومیایی کشف شد که به مردان نمکی مشهور شدند. با کاوش­‌های باستان شناسان مشخص شد همه مومیایی­‌های مکشوفه از معدن، کارگران و معدن‌کارانی بودند که در نتیجه ریزش معدن و فرو ریختن دیوار‌ها، سقف و تونل‌­ها کشته و مدفون شده‌اند. طبق کاوش‌های انجام‌گرفته، همچنین مشخص شد که معدن از حدود نیمه هزاره اول شناسایی شده است. بر اساس آزمایش‌های سال‌یابی کربن 14 مشخص شد که مرد نمکی 3، 4، 5، مربوط به دوره هخامنشی با قدمت حدود 2300 سال و مرد نمکی 1، 2، مربوط به دوره ساسانی، با قدمت حدود 1500 تا 1700 سال قبل است. بنابراین با توجه به شواهد و مدارک موجود، ریزش تونل­‌های معدن چهرآباد، دست کم دوبار رخ داده است. نخستین بار در حدود 2300 سال پیش و به هنگام فعالیت معدن‌کاران بخش بزرگی از تونل‌­های معدن ریزش کرده و در آن مردان نمکی 3، 4، 5 کشته شده­‌اند. سپس با گذشت چندین قرن دوباره حادثه‌­ای دیگر در معدن نمک رخ داده و در نتیجه آن مردان نمکی 1 و 2 نیز کشته و مدفون شده­‌اند. در حال حاضر، به استثنای مومیایی نمکی شماره 1 که در موزه ملی کشور نگهداشته می‌­شود، بقیه اجساد و اشیای به دست آمده از معدن چهرآباد در موزه ذوالفقاری زنجان نگهداری می­‌شوند.

تایخچه بنای موزه مردان نمکی زنجان:

 عمارت ذوالفقاری در یکی از محلات قدیمی شهر زنجان موسوم به محلة «دالان آلتی» در ضلع شمالی سبزه میدان و مسجد جامع قرار دارد. این بنا، ساختمان مسکونی و اداری حکمران زنجان بوده و از مجموعه بناهای اندرونی و بیرونی و بخش‌های مختلفی تشکیل یافته بود. از این مجموعه در حال حاضر فقط عمارت بیرونی باقی مانده که به نام «عمارت محمود خان ذوالفقاری» معروف است. بنا به روایاتی، این خانه توسط سردار اسعدالدوله (پدر محمود خان) در اواخر حکومت قاجار بنا گردیده و پس از وی محمودخان در آن اقامت داشته. در گذشته، این بخش از شهر زنجان محله اعیان‌نشین بوده و مجموعه بناهایی در سبک و الگویی همسان، مثل خانه وزیری، خانه خدیوی، عمارت دارایی و... در این محل ساخته شده بود. بعد از انقلاب اسلامی، عمارت ذوالفقاری مدت‌ها در اختیار یکی از نهادهای انقلابی بود و تا ثبت این بنا در فهرست آثار ملی کشور به دلیل متروک ماندن و عدم مراقبت‌های لازم آسیب فراوانی دید. در سال 1379 میراث فرهنگی استان زنجان تصمیم به حفاظت و مرمت عمارت ذوالفقاری گرفت و در این راستا بنای مذکور در چندین مرحله مرمت و بازسازی شد. در سال 1386 مجموعه آثار به دست آمده از معدن نمک چهرآباد به این مکان انتقال یافت. در آخر، سال 1388 اولین موزه باستان‌شناسی استان زنجان در عمارت ذوالفقاری افتتاح شد. این بنا در تاریخ 1375/12/25 به شماره 1852 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت نیز رسیده است.

در موزه مردان نمکی زنجان چه می‌بینیم؟

مرد نمکی 2:

با وجود کشف استثنائی مرد نمکی 1 در سال 1372 متاسفانه تلاش چندانی برای تعطیلی استخراج مکانیکی و لغو بهره‌برداری از معدن صورت نگرفت. در پاییز سال 1383 معدن‌کاران در حین کار با بولدوزر مجددا با بقایای اسکلت انسانی مواجه شدند که به دلیل کار با بولدوزر تا حد زیادی متلاشی شده بود. با جستجوی معدن‌کاران در میان خاک‌های آشفته، علاوه بر جمع‌آوری قسمت‌هایی از بقایای انسانی تکه تکه شده، شماری از اشیا به دست آمد که توسط بهره‌بردار به اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل شد. بقایای انسانی این مومیایی پس از انتقال به میراث فرهنگی، مرد نمکی 2 نام‌گذاری شد. بررسی­‌های اولیه بر روی مرد نمکی 2 نشان داد که این بقایا متعلق به مردی میانسال با میانگین قد حدود 180 سانتی‌متر بوده که در جریان ریزش دیواره‌­ها و سقف تونل کشته شده است. از جمله اشیایی که همراه این مرد نمکی یافت شد، می­‌توان به تکه سبد و میخ‌های چوبی، طناب‌های گیاهی، منسوجات و... اشاره کرد.

مرد نمکی 3: 

کشف اتفاقی مرد نمکی 2 و مجموعه‌­ای از اشیا موجب از سرگیری پژوهش‌­های باستان‌شناختی در معدن نمک چهرآباد، بعد از گذشت 11 سال، شد. بنابراین، کاوش در معدن به منظور نجات بخشی آثار و بقایای باقی‌مانده در دی و بهمن سال 1383 انجام شد و فصل دوم کاوش نیز در پاییز 1384 ادامه یافت. بقایای مرد نمکی 3، مانند مرد نمکی 2، به صورت اتفاقی و طی کار باطله‌برداری بولدوزر توسط معدن‌کاران در سال 1383 کشف شد. به دلیل کشف مومیایی توسط بولدوزر، این جسد نیز به صورت متلاشی شده و تکه تکه یافت شد.

(بقایای مومیایی شماره 3 شامل: استخوان، لباس و قسمت‌هایی از بافت نرم فردی بود که همچون معدن‌چیان دیگر بر اثر ریزش تونل و سقوط یک سنگ چند تنی روی او کشته شده بود.)

مرد نمکی 4: 

مرد نمکی 4 سالم­‌ترین و کامل­‌ترین مومیایی مکشوفه از معدن چهرآباد است. علیرغم آسیب‌دیدگی به هنگام مرگ تقریبا بیشتر قسمت­‌های بدن سالم باقی مانده که شامل مجموعه استخوان­‌ها و بافت نرم وی است که بر اثر از دست دادن آب بدن کاملا خشک شده. جسد به هنگام کشف در وضعیت دمر قرار داشت، به شکلی که صورت و قسمت جلوی بدن روی خاک قرار گرفته بود. دست‌­ها از ناحیه آرنج خم شده، دست چپ روی زمین و دست راست در حالت تقریبا مشت‌شده بود. پای راست به صورت نیمه‌باز و پای دیگر جمع‌شده در زیر شکم قرار داشت. با وجود شکستگی جمجمه در چند قسمت، دلیل مرگ بر اساس تحقیقات انجام یافته توسط دکتر شکوهی، با عکسبرداری سی تی اسکن، فشار بر قفسه سینه و پارگی قلب در نتیجه ریزش تونل‌­ها و ریزش خاک و آوار روی وی بوده.

براساس تحقیقات انجام‌گرفته، مشخص شد این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده که به هنگام مرگ حدود 16 سال داشته. قد این مومیایی 170 تا 175 سانتی‌متر است. بر گوش­‌هایش حلقه‌هایی از جنس نقره دیده می‌شود. موهای سر وی کوتاه و به رنگ خرمایی است. به همراه این جوان مومیایی‌شده اشیای جالب توجهی نیز کشف گردید. یکی از این اشیا چاقوی فلزی با دسته استخوانی است که در غلافی چرمی به کمربند پارچه‌ای او بسته شده. از اشیای دیگر می­‌توان به دو کوزه کوچک سفالی سالم اشاره کرد. همچنین طناب­‌های گیاهی، یک مهره کوچک با لعاب آبی، یک پی سوز سالم دودزده، 11 تکه سفال و... نیز همراه این جسد یافت شده.

از ویژگی‌های بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس کامل است که برتن او دیده می­‌شود. این لباس از بالاپوشی بلند، یک شلوار و کفش چرمی تشکیل شده است.

مرد نمکی 5:

این مومیایی طبیعی در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که به جز سر، بقیه قسمت­‌های بدنش زیر صخره و سنگ­‌های آواری بزرگ قرار گرفته بود­. شکل جسد نشان می‌­داد که این شخص نیز همچون نمونه‌های قبلی بر اثر حادثه‌­ منجر به تخریب و ریزش تونل کشته و مدفون شده. بر خلاف مومیایی نمکی شماره 4، بیشتر بافت بدن مرد نمکی 5 پوسیده شده و از بین رفته بود. بافت نرم فقط در قسمت­‌هایی کوچک از دو دست، پاها، بخش­‌هایی از صورت، سینه و لگن باقی مانده بود. کم بودن میزان نمک در این محیط و نفوذ آب از بالای کوه به این بخش از معدن از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمکی 5 است. 

مرد نمکی 6:

ششمین جسد مومیایی مرد نمکی در سال ۱۳۸۶ بر اثر بارندگی‌ها و شستشوی نمک در نزدیکی محل کشف مرد نمکی شماره ۲ پیدا شد. اما به علت نبود مجوز حفاری و مشکل در نگهداری، این جسد تاکنون درون نمک باقی‌مانده‌.