گنبد سلطانیه، گنبدی تا آسمان

گنبد سلطانیه بین سال‌های 702 یا 703 تا 712 هجری قمری ساخته شده‌ است. این بنا به دستور الجایتو، یا همان سلطان محمد خدابنده، ساخته شد و خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی بر ساخت آن نظارت داشت.

این سازه در حدود 300 کیلومتری تهران و در شهر سلطانیه، در نزدیکی زنجان، واقع شده و از دور در میان دشتی سرسبز چونان نگینی آبی می‌درخشد. زمانی که ساخت این بنا آغاز شد، الجایتو هنوز مسلمان نشده بود. اما سال‌های آخر ساخت گنبد سلطانیه او پس از مشرف شدن به زیارت حضرت علی (ع) و فرزندش امام حسین (ع) مذهب شیعه را پذیرفت و قصد کرد تا قبر حضرت علی (ع) را از نجف به سلطانیه بیاورد. پس گنبد سلطانیه را به امام اول شیعیان اختصاص داد.

اما دیری نپایید که عالمان شیعه آن دوران او را با مخالفت‌های خود از انجام این‌ کار منصرف کردند و این شد که ساخت گنبد سلطانیه دوباره به ایده اولیه خود، یعنی آرامگاه الجایتو، بازگشت.

سلطانیه پایتخت مغولان در زمان الجایتو بود. پیش از آن شهری به این نام وجود نداشت و بر اساس آنچه که در نوشته‌های آشوری دیده می‌شود،  اقوام ساکاراتی حدود سده هشتم قبل از میلاد در دشت سلطانیه ساکن شدند. این منطقه در زمان فرمانروایی مادها «اریباد» خوانده می‌شد و در زمان پارت‌ها یا همان اشکانیان به «ارساس» شهرت پیدا کرد. حمدالله مستوفی در کتاب «نزهه القلوب» می‌نویسد که پیش از سلطنت سلطان محمد خدابنده، این شهر را «شریزا» یا «شهریاز» می‌خواندند.

گفته می‌شود مغولان آن هنگام تبریز را پایتخت کرده بودند، و چون برای گذراندن وقت و انجام امور شکار به سلطانیه می‌آمدند به دستور ارغون‌خان، آقاخان، فرزند هولاکوخان، چهارمین سلطان مغول، عملیات ساخت شهر سلطانیه در سال 1270 میلادی در مکان فعلی آغاز می‌شود.

هرچند این شهر پس از مرگ الجایتو از رونق افتاد و دیگر پایتخت ایلخانان نماند، گنبد سلطانیه به دلیل شگفتی‌های معماری همچنان نام این شهر را زنده نگه داشته است.

گنبد عظیم سلطانیه به صورت یک هشت ضلعی بنا شده. گنبدی به شکل نیم‌کره، به ارتفاع 54 و قطر 25 متر، روی این هشت ضلعی قرار گرفته‌ است. استفاده از کاشی‌های آبی رنگ در تزیین این گنبد باعث شده شبیه به نگینی فیروزه‌ای به نظر برسد.

هر کدام از اضلاع این هشت ضلعی را مناره‌ای به اتمام می‌رساند. در وصف این مناره‌ها بسیار گفته‌ شده‌ است. برخی معتقدند این مناره‌ها برای پخش اذان در تمام سمت‌های گنبد است و برخی دیگر می‌گویند این‌ مناره‌ها فدایی هستند و به محض وقوع زلزله فرو می‌ریزند تا اصل بنا آسیب نبیند.

بستر این بنا از طبقات فشرده شن و ماسه به عمق تقریبی 8 تا 10 متر تشکیل شده و از مقاومت بسیار خوبی برخوردار است. گفته می‌شود طی این سال‌ها (حدود 700 سال) این بنای 1600 تنی تنها حدود 8 سانتی‌متر نشست داشته‌ است.

یکی از شاخص‌ترین بخش‌های آرامگاه، طبقه فوقانی و جدا از دهلیزهای داخلی گنبد سلطانیه است. این بخش شامل بالکن‌هایی هشت‌گانه است که از ایوان‌ها رو به بیرون شکل گرفته‌اند و تزئینات زیبایی از کاشی‌کاری، مقرنس، تسمه‌کشی، گچ‌کاری و تلفیق‌هایی از آجر و کاشی به همراه کتیبه‌های متعدد دارند. چشم‌اندازهای این بالکن‌ها بی‌نظیر است.

نورگیر‌های خارق‌العاده گنبد سلطانیه هر بیننده‌ای را مبهوت می‌کند. برخی نورگیرهای این بنا را به ساعت آفتابی برای انجام امور مذهبی تشبیه کرده‌اند. گفته می‌شود اگر نور از سوراخ گنبد اصلی بتابد، زمان اذان ظهر است. نوری که از پنجره‌های بزرگ می‌تابد ساعت را نشان می‌دهد و نور پنجره‌های کوچک حدود دقیقه را به نمایش می‌گذارد. بر همین اساس گفته می‌شود هشت ضلعی بودن بنا هم به همین علت است. طبق یک روایت، گنبد سلطانیه بر اساس طرحی از آرمگاه غازان‌خان، که آن نیز از بنای آرمگاه سلطان سنجر الهام گرفته شده، ساخته‌ شده است. با این‌حال، پلان آن‌ آرامگاه‌ها مربع اما پلان گنبد سلطانیه هشت‌ضلعی است. از سوی دیگر، جنبه‌های ابتکاری در این بنا آن را به یکی از شاخص‌ترین بناهای دوره اسلامی در جهان بدل کرده‌ است.

همچنین گفته می‌شود گنبد کلیسای سانتاماریا دلفیوره با تقلید از گنبد سلطانیه، حدود صد سال پس از آن، ساخته شده‌ است.

آرتور پوپ، پژوهشگر بزرگ تاریخ ایران، می‌گوید گنبد سلطانیه به رغم حجم بزرگش سبک و با روح به نظر می‌رسد و مانند طاق آسمان مستحکم است. بارها و فشارها به درستی در نقاط نسبتاً معدودی تمرکز یافته‌اند و هیچ مانعی برای آنکه حرکت هماهنگ و رو به عروج بنا را کند یا مخدوش کند وجود ندارد؛ از این رو بنا از لحاظ ساختار یک شاهکار است. 

منبع: خبرگزاری میراث فرهنگی