قلعه والی

این قلعه، در سال ۱۳۲۶ هجری قمری، در دشت میان کوهی ایلام و در بالای تپه چگا میرک ساخته شده‌ است. چشمه بی‌بی آب این قلعه را تامین می‌کرده‌ است. آب چشمه به سبک گذشته با استفاده از تنبوشه به محوطه حیاط مرکزی قلعه هدایت می‌شده‌ است. در حال حاضر قلعه در ضلع شمالی خیابان پاسداران ایلام قرار دارد و مرمت و بازسازی شده است.

قلعه والی، در زمان ساخت، در فضایی کاملا باز ساخته شده ولی با پیشرفت شهرنشینی اطراف آن با ساختمان‌های مسکونی و اداری محصور شده است. قلعه از سمت شمال با کوچه‌ای شش متری و از سمت غرب با خیابانی هشت متری از ساختمان‌‎های مسکونی اطراف خود جدا شده است. قلعه والی از شرق نیز به ساختمان اداری اداره کل امور اقتصاد و دارائی ایلام و از جنوب به خیابان پاسدارن منتهی می‌شود.

تاریخچه و موقعیت

قلعه والی یکی از بناهای فرهنگی-تاریخی عظیمی است که در ضلع شمالی خیابان پاسداران ایلام قرار دارد. این بنای تاریخی یادگاری از زمان‌های پیشین است که در نوع خود بی‌نظیر است. این قلعه، در سال ۱۳۲۶ قمری، به دستور غلامرضا خان والی فیلی در محله‌ای به‌ نام حسین‌آباد فیلی، که به ده بالا مشهور بوده، احداث شد. غلامرضا خان والی این محل و بنا را برای اسکان خود در فصل تابستان انتخاب و آن را بر روی تپه‌ای نه چندان بلند احداث می‌کند. ارتفاع فعلی کف حیاط از اطراف آن محدوده ۵/۳ تا ۴ متر است.

در مورد تاریخچه قلعه والی، چنانچه از سنگ نوشته‌ای که در تخت خان (محله‌ای در ۱۵ کیلومتری شمال شرقی صالح آباد - ایلام) پیداست، چنین آمده که غلام رضاخان بعد از ذکر چندین سطر از کارهای انجام شده خود می‌نویسد: امر به ساختن قلعه حسین آباد فیلی که مشهور به ده بالا است نمودم. قلعه حمام و باغ به معماریت حاج درویش علی کرمانشاهی و حجاری رضاقلی در سال ۱۳۲۵ قمری به اتمام رسید.  

معرفی قلعه والی

قلعه والی در زمینی به مساحت ۱۷/۴۶۸۷ متر مربع احداث شده است. از این مقدار زمین، فضای سبزی به مساحت ۴/۱۷۹۲ متر مربع در ضلع جنوبی باقی‌ مانده‌. قلعه نمای جنوبی و شکلی تقریباً ذوزنقه‌ای دارد. این قلعه زیر بنایی برابر ۰۱/۱۴۶۶ متر مربع دارد و مساحت حیاط درونی آن برابر ۴/۱۳۶۳ متر مربع است. در ضلع شمالی قلعه تالار (شاه‌نشین) زیبایی وجود دارد که ابعاد و اندازه داخلی آن بزرگ‌تر از سایر اتاق‌ها است.

در وسط تالار حوض کوچکی قرار دارد که اطراف و داخل آن با سنگ مرمر مزین و در زمان بازسازی با کاشی‌های رنگی تزئین شد. این حوض در اطراف چشمه‌ای که در آن زمان پر آب بوده ساخته شده ولی به مرور زمان این چشمه خشک و کم آب شده و برای اینکه حالت نمادین چشمه حفظ شود در باسازی قلعه با اجرای لوله‌کشی این قسمت نیز مرمت شده تا به دست فراموشی سپرده نشود. وجود نرده‌های مشبک آجری به رنگ فیروزه‌ای، تراس‌های سرپوشیده ضلع جنوبی همراه با پنجره‌های مشبک با شیشه‌های الوان، اورسی‌های قلعه، ستون‌های دایره‌ای، سرستون‌های منقوش در ایوان، قوس‌های کمانی و تزئینی و کاربندی بالای آن با کاشی‌های رنگی، درختان بلند و کهنسال کاج و حوض مستطیل شکل در صحن جلوی قلعه چشم‌انداز کاملاً زیبایی به قلعه و معماری آن داده‌ است. 

بازسازی قلعه

قلعه والی در زمان جنگ تحمیلی تا حدود ۵۰٪ تخریب شد. اما در سال ۱۳۶۷ با همکاری سازمان میراث فرهنگی بعد از دو سال تلاش بی‌وقفه در سال ۱۳۶۹ بازسازی آن به اتمام رسید و در اختیار مدیریت میراث فرهنگی استان ایلام قرار گرفت و در جریان بازسازی سعی بر آن شد که معماری و سبک دیرینه آن حفظ و تغییراتی در آن داده نشود ولی با توجه به این مسئله، تغییراتی جزئی از قبیل کارگزاری تیرآهن در سقف ایوا‌ن‌های قلعه، سقف خرپشته‌ها و در اجرای طاق ضربی آنها، حذف و یا اضافه کردن دیوار در اتاق‌ها و غیره داده شد.

در اجرای سقف کلیه اتاق‌ها، از ملات گچ و آجر استفاده شده و در آنها از انواع و اقسام قوس‌های باربر و غیر باربر (تزئینی) استفاده شده‌ است. اسامی این قوس‌ها عبارتند از: قوس جناغی، قوس نیم دایره (حلالی) و قوس سه قسمتی. قوس سه قسمتی فقط جهت نماسازی استفاده شده و باربر نیست. کلیه این قوس‌ها از نظر اجرایی به سبک قوس رومی اجرا شده‌اند و اطراف آنها با شکستگی در آجر برجسته نشان داده شده است. قوس‌هایی که به این سبک (سبک رومی) اجرا شده‌اند از مقاومت بالایی در مقابل فشارهای وارده برخوردار هستند.

در اجرای پوشش سقف اتاق‌ها، هدف به‌ وجود آوردن سقفی تقریباً گنبدی شکل و پشت بامی تخت و یکنواخت بوده‌ است. برای این امر ابتدا قوس‌های جناغی بر روی پایه‌های ۷۵ سانتیمتری اجرا شد سپس، برای اینکه سقف از داخل به شکل گنبدمانند دیده شود، با استفاده از سه کنج‌سازی و یا طاق چشمه در اطراف قوس‌های جناغی، نمای داخلی سقف به صورت گنبدی شکل اجرا شد. در قسمت بالای دیوار فاصله بین قوس‌ها را با خورده‌های آجر و مواد سبک پر کرده و بدین ترتیب سقفی گنبدی شکل و پشت بامی تخت به‌وجود آمد. کلیه دیوارهای قلعه بار بر بوده که با طاق نماهایی با ابعاد یکسان و قوسی نیم دایره تزیین شده‌اند. پوشش کلیه کف اتاق‌ها، داخل حیاط و پشت بام قلعه آجر فرش و ملات گل و آهک بوده که در بازسازی با ملات ماسه و سیمان جایگزین شده است. برای جلوگیری از نفوذ رطوبت به داخل قلعه در هنگام بازسازی بدین ترتیب اقدام شد که ابتدا لایه‌های قبلی که شامل آجر فرش و ملات کاه و گل بود برداشته شد، سپس روی بام قیر اندود شده و بر روی لایه قیر آسفالت به ضخامت سه سانتیمتر و یک لایه ایزوگام و آسفالت اجرا و برای حفظ شکل پیشین قلعه بر روی آنها یک لایه آجر فرش کشیده شد. 

ویژگی‌های معماری قلعه والی

اکثر اتاق‌های قلعه تبادل داخلی داشته و تودرتو بنا شده‌اند، قلعه دارای ۲۰ اتاق بزرگ، پنج اتاق کوچک، چهار ایوان و دو تراس کوچک در ضلع جنوبی است. ضلع شرقی و غربی قلعه کاملاً با هم قرینه بوده و با کف حیاط اختلاف ارتفاعی حدود ۸۰ سانتیمتر دارند و با چهار پله سنگی با کف اتاق‌ها و ایوان‌ها ارتباط دارند. قلعه با سه راه پله با چرخشی ۹۰درجه به پشت بام متصل می‌شود. قلعه دو برج نگهبانی به صورت نیم‌دایره در راس ضلع شمال شرقی و شمال غربی دارد و اطراف آن کنگره‌هایی جهت قرار گرفتن نگهبان‌ها برای دیده بانی وجود دارد. در داخل راهروها محل‌هایی به صورت طاق‌نما در دیوار احداث گردیده که محل استقرار نگهبانان بوده‌ است.

در راهرو مدخل ورودی ضلع شرقی، همچنین داخل اتاق شاه‌نشین و قسمت ورودی نگهبانی، سقف‌ها با کاشی‌های رنگی کاربندی و به وسیله گچبری‌های زیبایی تزیین شده‌اند. در این قلعه شش زیر زمین در سه ضلع شمال، غرب و شرق وجود دارد که ارتفاع آنها تا زیر سقف دو متر است و روشنایی آنها به وسیله پنجره‌های مشبک آجری و رنگی از داخل حیاط تامین می‌شود. عمده مصالح به کار رفته در ساختمان قلعه آجر و در مواردی از سنگ بوده‌، مانند کرسی چینی قلعه، دیوارهای حائل در ضلع جنوبی و سنگ نما در ازاره داخل حیاط. در بازسازی قلعه در سقف‌ها و قوس از ملات گچ و در دیواره‌ها و زیر آجر فرش‌ها از گل، آهک و در مواردی از ملات ماسه و سیمان استفاده شده‌ است.

قلعه مذکور سه در ورودی در سه ضلع جنوب شرق و غرب دارد. ورودی اصلی قلعه در ضلع جنوبی قرار گرفته که با ۱۱ پله ۲۰ سانتیمتری به داخل اتاق نگهبانی و سپس با هشت پله دیگر به کف حیاط مرتبط می‌شود. ورودی قلعه به سبک یونانی بنا شده بود. دیگر درهای قلعه به صورت خصوصی بوده و یا برای تردد مهمان‌ها احداث شده‌اند که با راهروهایی سرپوشیده به داخل حیاط قلعه مرتبط می‌شوند، در منتهی الیه درب‌ها، دو هشتی وجود دارد که نور تعدادی از اتاق‌ها از آنجا تامین می‌شود. این هشتی‌ها، که در داخل یکی از آنها حوض کوچکی وجود دارد، به هشت ضلع تقسیم می‌شوند. شکستگی در آجرها و اجرای طاق نماهایی در دیوار، اجرای انواع قوس بر سر نعل درگاه‌ها و ترئینات آجری بالای آنها زیبایی خاصی به هشتی‌ها داده‌ است.

آینه‌کاری در سقف اتاق‌ها معمول بوده و بقایایی از آن در یکی از اتاق‌های ضلع غربی که به نحو بسیار زیبای اجرا گردیده بر جای مانده‌ است. گچبری بر روی دیوارها و سقف اتاق شاه‌نشین به صورت نقوشی از گل و گیاه اجرا شده‌ است. سنگ ازاره نمای بیرونی دیوار از سنگ‌های تراشیده شده مستطیلی شکل است که حالت برجسته نقش‌های اسلیمی مختلف آن در نمای دیوار به‌ کار گرفته شده‌ است.

(برگرفته ازنگاهی به ایلام- ایرج افشار سیستانی)

منابع:

- (حبیب‌الله محمودیان، ۱۳۸۳، معرفی اجمالی قلعه‌های باستانی استان ایلام، بخش دوم، انتشارات گویش)
-(ایرج افشار سیستانی، نگاهی به ایلام)
ilamtoday (dot) com
ilambastan (dot) blogfa (dot) com