دلفین بینی‌بطری و لاک‌پشت پوزه عقابی

1. دلفین‌های بینی بطری

نام دلفین از واژه یونانی دلفیس (δελφίς) آمده که مرتبط با واژه دلفوس (δελφύς) به معنای «رَحِم» در این زبان است. ازاین‌رو می‌توان نام این جاندار را به «ماهی‌ای که دارای رَحِم است» تعبیر کرد. نام این جانور در هرمزگان «کراره» است. دلفین را به زبان محلی در بوشهر «پیسو» می‌نامند.

در یونان باستان دیده شدن پرش دلفین‌ها از روی امواج تولیدشده توسط کشتی‌ها به فال نیک گرفته می‌شد. آن‌ها راهبران ارابه آفرودیته بودند. در یک افسانه یونانی، دلفین‌ها به‌صورت کسانی به تصویر کشیده شده‌اند که در ابتدا انسان بودند، ولی بعدها توسط دیونیسوس به دلفین تبدیل شدند

در فرهنگ ایرانیان دلفین بستگی نزدیکی با آیین مهر دارد چنان‌که در بسیاری از آثار برجا مانده از این آیین، مهر در دوران کودکی و در کنار مادرش ناهید یا به‌تنهایی سوار بر دلفین دیده می‌شود. دلفین در این آیین به همراه مروارید و صدفش و گل نیلوفر ازجمله سه نماد اصلی مهرپرستی بوده است. در نقش نوعی از فرش‌های زیبای ایرانی با نام «ماهی در هم» یا «هراتی» نیز می‌توان ردی از دلفین و پیوند آن با دیگر نمادهای آیین مهر را یافت.

بازی دلفین‌ها:

دلفین‌ها علاقه زیادی به دنبال کردن کشتی‌ها و قایق‌ها دارند. بازی بخش مهم از رفتار دلفین‌ها در هر سن و سالی را شامل می‌شود؛ اگرچه جوان‌ترها بیشتر جنب‌وجوش دارند. آن‌ها گاه از روی سطح آب پرش می‌کنند، حرکات آکروباتیک انجام می‌دهند و یا با هم‌گروهی‌های خود به شوخی و بازی می‌پردازند. دانشمندان هنوز دربارهٔ هدف اصلی این حرکت‌ها اطمینان ندارند اما گمان می‌رود این بخشی از آموزش طبیعی آن‌ها به‌منظور آشنایی با محیط اطراف و بالا بردن توانایی‌هایشان، ازجمله توانایی‌های حرکتی، باشد.

دلفین‌های بینی بطری

دلفین‌هایی که در خلیج‌فارس حضور دارند، دلفین‌های "بینی بطری" (Bottlenose) هستند. بینی بطری را در حال جست‌وخیز در کنار قایق در سواحل جنوبی ایران به‌خصوص در حاشیه‌ی جزیره هنگام، می‌توان دید؛ بازی‌های مهیج آن‌ها در کنار قایق بازدیدکنندگان شور و شوق وصف‌ناپذیری به بیننده می‌دهد.

دلفین‌های بینی بطری از راسته‌ی آب‌بازان و از خانواده Delphinidae هستند. آن‌ها به‌صورت اجتماعی در گروه‌های ۱۵-۲ نفر و در برخی موارد چند صدتایی زندگی می‌کنند. جفت‌گیری در بهار و تابستان صورت می‌گیرد و نوزادان پس از یک سال به دنیا می‌آیند.

دلفین‌های بینی بطری از ماهی‌های کوچک، میگوها و خرچنگ‌ها تغذیه می‌کنند و زیستگاه اصلی آن‌ها در نزدیک ساحل و در مناطق سنگی یا تپه‌های مرجانی، شنی یا بسترهای سخت یا بسترهایی با علف دریایی است. آب‌های اطراف جزیره هنگام به زیستگاه دلفین‌ها شهرت دارد و بسیاری از گردشگران برای تماشای زندگی دلفین‌ها به این جزیره سفر می‌کنند. 

توجه داشته باشید که اگر می‌خواهید بازی دلفین‌‌ها را از نزدیک تماشا کنید، باید صبح زود خود را به این جزیره رسانده باشید.

عواملی که دلفین‌ها را تهدید می‌کند عبارت‌اند از:‌

1. بیماری‌ها و انگل‌ها
2. سموم طبیعی‌
3. آلودگی‌های نفتی‌
4. شکارچیان طبیعی
5. فعالیت‌های انسان شامل: رفت‌وآمد زیاد قایق‌ها، تخریب زیستگاه، آلودگی‌های صنعتی و کشاورزی
6. صیادی: ابزارهای صید و تورهای صیادی باعث صدمه دیدن یا به تله افتادن و یا غرق شدن دلفین‌ها می‌شوند.
7. صید بی‌رویه ماهیانی که دلفین‌ها از آن تغذیه می‌کنند منجر به کاهش جمعیت دلفین‌ها می‌شود.

2. لاک‌پشت‌های پوزه عقابی و ناتوران خمیس

لاک‌پشت پوزه عقابی (Eretmochelys imbricata) گونه‌ای از لاک‌پشت دریایی است که به‌شدت در معرض خطر انقراض قرار دارد. پوزهٔ این لاک‌پشت برای بیرون کشیدن غذای اصلی‌اش یعنی اسفنج دریایی از لابه‌لای مرجان‌ها به شکل منقار عقاب درآمده و از همین رو به لاک‌پشت پوزه عقابی یا منقار کوتاه موسوم گشته است.

این حیوان از ۵۰۰ سال پیش از میلاد در چین، از غذاهای لذیذ به شمار می‌رود هرچند به دلیل نوع تغذیه این حیوان ممکن است برای انسان سمی باشد. همچنین سابقهٔ استفاده از لاک این حیوان برای ساخت لوازم تزئینی به یونان و روم باستان می‌رسد.

این لاک‌پشت در خلیج‌فارس از هم نوعان خود در جهان کمی کوچک‌تر و کم‌وزن‌تر است. طول متوسط لاک آن‌ها بین 70 تا 80 سانتی‌متر، پهنای آن 60 تا 70 سانتی‌متر و وزن متوسط آن‌ها 40 کیلوگرم است. عمده غذای لاک‌پشت‌های پوزه عقابی شامل اسفنج‌ها، مرجان‌های نرم و حلزون‌های دریایی است.

تخم‌گذاری لاک‌پشت‌های پوزه عقابی زودتر از گونه‌های دیگر آغاز می‌شود. از ابتدای فصل بهار تخم‌گذاری شروع و تا پایان فصل ادامه می‌یابد. آن‌ها در فصل تخم‌گذاری معمولاً دو و گاهی سه بار به فاصله دو هفته به ساحل می‌آیند و عمل تخم‌گذاری را تکرار می‌کنند.

بچه لاک‌پشت‌ها موقع بیرون آمدن از تخم 5 سانتی‌متر طول دارند و وزن آن‌ها کمتر از 20 گرم است. نوزادها بعد از بیرون آمدن از میان ماسه‌ها به‌طرف روشن‌ترین افق یعنی دریا حرکت می‌کنند. نورهای مصنوعی (شر و روستاها و...) می‌تواند آن‌ها را گمراه کند و از مسیرشان منحرف شوند! مرغ‌ها و پرندگان دریایی، لاشخورها، خرچنگ‌ها و... از دشمنان بچه لاک‌پشت‌ها هستند و قبل از رسیدن به دریا ممکن است آن‌ها را شکار کنند. حتی پس از رسیدن به دریا هم خطرات زیادی آن‌ها را تهدید می‌کند و تنها عده کمی از بچه لاک‌پشت‌ها (حدود یک درصد آن‌ها) به بلوغ می‌رسند.

چه عواملی که لاک‌پشت‌های پوزه‌عقابی را تهدید می‌کند؟

بیشترین آمار مرگ‌ومیر در گونه لاک‌پشت‌های پوزه عقابی مربوط به تخم‌ها و دوره نوزادی است. انواع و اقسام جانوران از گوشت‌خواران، پرندگان، خزندگان، ماهی‌ها و... ازجمله روباه، سگ، شغال، مارها و سوسمارها، پرستوهای دریایی، خرچنگ‌ها حتی حشرات و ویروس‌ها از تخم و نوزادان لاک‌پشت‌ها به‌عنوان یک منبع غذایی غنی و فصلی استفاده می‌کنند؛ اما با گذر زمان و بزرگ‌تر شدن بچه لاک‌پشت‌ها آمار مرگ‌ومیر رو به کاهش گذاشته تا جایی که در سنین بزرگ‌سالی از میان تمام شکارگران، کوسه‌ماهیان باعث مرگ‌ومیر لاک‌پشت‌ها می‌شوند.

انسان‌ها نیز از سوی دیگر تهدیدی جدی به شمار می‌آیند. خوردن گوشت لاک‌پشت در ایران عمومیت ندارد اما اعتقاد نادرست به ارزش غذایی و دارویی تخم این آبزی در میان برخی افراد، نسل آن‌ها را به‌شدت تهدید می‌کند.

در بین مردم محلی، فصل زادآوری لاک‌پشت‌ها فصلی شغل آفرین و درآمدزا بوده و برداشت تخم لاک‌پشت‌ها به‌مانند دیگر محصولات دریایی چون ماهی، خرچنگ و میگو بسیار رایج است. حتی در بسیاری از موارد با کمک چرخ‌های دستی شب‌هنگام لاک‌پشت مادر را به گوشه‌ای رانده و تخم‌ها را جمع‌آوری می‌کنند. گاهی نیز دیده‌شده که در اطراف لانه‌ای که لاک‌پشت مادر در حال تخم‌گذاری است، گروهی از مردم حلقه‌زده و منتظر پایان تخم‌گذاری هستند.

از دیگر عوامل مهم کاهش شدید جمعیت لاک‌پشت پوزه عقابی – که دلیل اصلی شتاب در روند نزولی جمعیت حیات‌وحش در سراسر کره زمین نیز به شمار می‌رود – تخریب و تصرف زیستگاه‌ها توسط انسان است. هرسال تعداد زیادی از لاک‌پشت‌های دریایی از گروه‌های سنی مختلف نیز در اثر گرفتار شدن در تورهای ماهیگیری و به دنبال آن خفه شدن و نیز برخورد با پروانه موتور قایق‌ها کشته می‌شوند.

تخم‌گذاری در سواحل قشم (روستای شیب‌دراز)

روستای شیب دراز در 47 کیلومتری شهر قشم واقع‌شده و با فرودگاه قشم در حدود 10 کیلومتر فاصله دارد. در صورت اقامت در این روستا با طی مسافت کوتاه و صرف زمان کمی می‌توان به جنگل‌های حرا (حدود 20 کیلومتر) و دلفین‌های قشم (حداکثر 10 دقیقه) رسید؛ ولی ویژگی بارز این روستا نزدیک بودن آن به ساحل لاک‌پشت‌ها است.

ساحل شیب دراز از دیرباز محلی برای تخم‌گذاری لاک‌پشت‌های پوزه عقابی بوده است. لیکن تا قبل از آگاه‌سازی‌های صورت گرفته توسط پروژه حفاظت از این لاک‌پشت‌های در خطر انقراض، تخم این لاک‌پشت‌ها به‌عنوان یک غذای لذیذ به مصرف بومیان منطقه می‌رسیده است تا اینکه در سال 1381 با اجرای پروژه حفاظت از لاک‌پشت‌های پوزه عقابی، مردم محلی برای کمک به حفظ لاک‌پشت‌ها بسیج شدند و صنعت گردشگری به خدمت حفاظت از محیط‌زیست درآمد. از آن سال به بعد سالانه گردشگران زیادی برای دیدن تخم‌گذاری و از تخم درآمدن لاک‌پشت‌ها به این جزیره و ساحل شیب دراز می‌آیند.

از مهر تا اواسط فروردین فصل اوج مسافر در جزیره قشم است ولی لاک‌پشت‌ها تنها در فصل بهار و گاهی اندکی قبل از آن تخم می‌گذارند. بچه لاک‌پشت‌ها 60 روز پس از تخم‌گذاری به دنیا می‌آیند و دیدن آن‌ها می‌تواند جزو فرح‌بخش‌ترین خاطرات زندگی هر گردشگری باشد. لاک‌پشت‌ها به سمت نور حرکت می‌کنند. روشنی آب آن‌ها را به‌سوی خود می‌کشد و این‌گونه راه آب را پیدا می‌کنند. 30 سال طول می‌کشد تا آن‌ها خود به سن تخم‌گذاری برسند. ازآنجاکه گفته می‌شود لاک‌پشت‌ها به زادگاهشان برمی‌گردند می‌توان انتظار داشت در صورت محافظت‌های کافی شیب دراز بتواند ساحل لاک‌پشت‌ها باقی بماند.

اگرچه ساحل قشم در بخش جنوبی جزیره بیشتر صخره‌ای است اما پس از چند کیلومتر، سواحل ماسه‌ای کوچک و بزرگی به طول چند متر تا چند کیلومتر وجود دارد. بافت، رنگ و جنس ماسه‌های ساحلی شیب دراز با ماسه سواحل دیگر قشم تفاوت دارد. شاید به دلیل این است که لاک‌پشت‌های پوزه عقابی منحصراً در آنجا تخم گذاشته و به سواحل دیگر نمی‌روند.

کار حفاظت از لاک‌پشت‌های پوزه عقابی جزیره قشم که یکی از پنج گونه لاک‌پشت دریایی در معرض انقراض ایران است، در زمان تخم‌گذاری و به دنیا آمدن لاک‌پشت‌ها توسط گروهی از جوانان بومی روستای شیب دراز انجام می‌شود که نام خود را به زبان محلی «ناتوران خمیس» یعنی «محافظان لاک‌پشت» گذاشته‌اند.

 دلفین‌های بینی‌بطری و لاک‌پشت‌های پوزه عقابی جزو جاذبه‌های برتر قشم هستند که سالیانه گردشگرهای زیادی برای دیدن‌شان به این جزیره سفر می‌کنند.