باغ ایرانی، مکانی برای آسایش
در ادبیات ایران به باغ ایرانی «باغ سرا»، پردیس یا فردوس گفته می‌شده است. واژه باغ ایرانی جدید و ترجمه پرشن گاردن است. باغ ایرانی سه ساختار و طراحی منحصر به فرد دارد: اول، در مسیر عبور جوی آب قرار دارد؛ دوم، محصور است با دیوارهای بلند؛ سوم، در داخل باغ عمارت تابستانی و استخر آب قرار دارد. این سه مشخصه باغ‌های ایرانی را متمایز می‌کند. با نگاهی به آثار ثبت شده ایران در یونسکو خواهیم دید که باغ‌های ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارند؛ مجموعه 9 باغ ایرانی در ایران و 2 باغ در هند و یک باغ در پاکستان در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند.
درباره باغ ایرانی
در واقع، ریشه واژه باغ‌سراهای ایرانی در واقع نخستین بار به جهانگردانی از اروپا باز می‌گردد که باغ‌های ایرانی را با مشخصه و نام «پرشن گاردن» وصف کردند. باغ ایرانی یا «باغ‌سرای» به ساختار و طراحی منحصر به فرد آن اشاره دارد. باغ ایرانی با تاریخ پیدایش قنات پیوند دارد. اولین باغ‌های ایرانی در مسیر خروجی قنات‌ها شکل گرفته است.
باغ‌های پاسارگاد؛ نخستین باغ‌های ایرانی
آغاز انتظام‌بخشی به باغ را باید در زمان هخامنشیان جستجو کرد. در باغ‌های سلطنتی پاسارگاد (قرن ۶ قبل از میلاد) وجود هندسه منظم در باغ شاهی (اختصاصی) و در مقیاس کلان در باغ‌های پیرامون کاخ‌ها، تبدیل به الگویی شد که بعدها در دوره ساسانی و پس از اسلام شاهد تکامل آن هستیم. باغ ایرانی پاسارگاد را ریشه معماری این باغ‌ها دانسته‌اند. کوروش کبیر شخصاً دستور داده بود که باغ پاسارگاد چگونه ساخته و درخت‌ها نیز به چه شکل کاشته شوند. در واقع، هندسه باغ ایرانی و شکل و شمایل آن از دیدگاه کوروش گرفته شده است. در دوره ساسانیان نیز باغ‌ها در اطراف کاخ‌ها و معابد شکل گرفتند و این موضوع در دوره اسلامی نیز ادامه یافت.
مشخصه باغ ایرانی
نمونه این گونه باغ‌ها را می‌توان در طبس، یزد، گناباد، بیرجند و اکثر مناطق کویری دید. یکی از مشخصه‌های باغ ایرانی عبور جوی آب در داخل باغ است. معمولاً در این باغ‌سراها، در وسط باغ، استخر، یک عمارت و یا ساختمان تابستانی وجود داشته است. بعضی باغ‌ها به صورت چار باغ ساخته می‌شدند و آب را در ۴ مسیر عبور می‌دادند.
باغ ایرانی در دوره ساسانیان
قدیمی‌ترین سند تصویری، که نظم باغ ایرانی را به تصویر می‌کشد، به دوره ساسانیان باز می‌گردد. در نقش برجسته طاق بستان، صحنه شکار خسرو پرویز را در طاق بستان نشان می‌دهد. این نقش برجسته تا حدود زیادی هندسه باغ و عملکرد آن را هویدا می‌کند. در دوران ساسانی (۶۳۳-۲۲۴م) باغ‌سازی گسترش فراوانی می‌یابد. جایگاه والای طبیعت در تفکر زرتشت به ویژه پرستش آب موجب شد تا، علاوه بر انتظام انسانی، در باغ چشم‌اندازها و بستر طبیعی نیز مطرح شود. باغ قصرهای این دوره، مانند تخت سلیمان و کاخ فیروزآباد بیستون، در بستر طبیعی جذاب مانند دریاچه و چشمه قرار گرفتند.
عنصر وحدت در باغ ایرانی
باغ‌های ایرانی ساختاری کامل دارند و بیانگر رابطه تنگاتنگ میان بستر فرهنگی و طبیعی و نشانه‌ای از سازگار و همسو کردن نیازهای انسان و طبیعت هستند. در گذشته، باغ ایرانی بروز توان نهفته محیط و ادراک پیچیدگی‌های آن بود. خالق باغ با اتکا به دانش تجربی خود فضایی را ایجاد می‌کرد که باعث بقاء و پویایی بستر طبیعی می‌شد. بی دلیل نیست که باغ‌های ایرانی جزو 23 میراث ثبت جهانی ایران در یونسکو به شمار می‌روند.
باغ‌های ایرانی کجا ساخته می‌شدند؟
باغ‌های ایرانی را یا در زمین‌های مسطح ایجاد می‌کردند و باغ‌های دشتی بودند یا در زمین شیبدار؛ این زمین‌ها این امکان را می‌دادند که باغ را با آبشارها و درخت‌های بیشتر، زیباتر سازند. مانند باغ تاج نظر، باغ شاهزاده ماهان کرمان و باغ تخت شیراز. در باغ ایرانی توجه خاصی به شکل‌های هندسی می‌شد و شکل مربع، که فاصله بین اجزاء باغ را ساده و روشن نشان می‌داد، از اهمیت خاصی برخوردار بود. برای کاشت درخت، نخستین گام، دقت در تعیین فاصله محل کاشت از هر طرف بود و به این ترتیب، مربع‌هایی شکل می‌گرفت که از هر طرف می‌توان ردیف درختان را دید.
سردر باغ‌های ایرانی
در باغ‌های ایرانی، علاوه بر عمارت یا کوشک اصلی بناها، سردر نیز ساخته می‌شد؛ این سردرها در واقع در بیرونی باغ یا محل پذیرایی به شمار می‌رفت. در میان کرت باغ ایرانی معمولاً گیاهانی می‌کاشتند که زیاد بلند نشوند و همیشه سبز و زیبا باشند. یک اصل مهم در باغ‌سازی ایرانی: چشم‌انداز اصلی به شکل مستطیلی کشیده است.
باغ نماد چیست؟
باغ تمثیلی است از بهشت موعود آئین‌های مختلف. نشانی از تعلق آدمی به زیبایی‌های این جهان. طراح فرش، خواهان بهشت جاودان است. مفهوم معمارانه باغ بازتاب حس مکان است و باغ تصویر کلی کیهان را به نمایش می‌گذارد. این مفهوم از راه هندسه و رنگ و ماده به حیطه حواس در می‌آید. بنابراین باغ در جهان‌بینی مشرق زمین و ایران، هندسی طراحی می‌شود. در باغ هندسی، که طرح مسلط باغ ایرانی است، تقسیمات و اشکال کلی در چهارچوب قواعد ریاضی و تابع نظام هندسی است. بر این مبنا، طراحی باغ در فرش خصوصیات فوق را به همراه آمیزه‌ای از باورها و اندیشه‌های دینی زمان خود دارا بوده. شرحی که قرآن مجید از بهشت آورده، چهار جوی از آب و شیر و عسل و شراب را مطرح کرده.
فرش ایرانی نمادی از باغ ایرانی
فرش ایرانی، باغی گسترده بر سطح زمین را نمایش می‌دهد و دید متعالی، یعنی امکان دید ناظر از بالا را برای فرد فراهم می‌کند. در گذشته فرد با ورود به باغ و طی مرحله به مرحله مسیر با محیط باغ آشنا می‌شد و در طی فرآیند زمانی – مکانی به شناخت و درک باغ نائل می‌شد. حال آنکه باغ – فرش در یک نگاه اجمالی تمامی باغ را در معرض دید می‌گذارد. تصویر کردن باغ با طرحی ساده و یا صحنه‌ای ویژه رضایت مخاطب را جلب نمی‌کند بلکه باید مفهومی عمیق در بر داشته و تنها هنر تجریدی و تزئینی شایسته چنین کاری است.
باغ-فرش ایرانی بعد از اسلام
در دوران پس از اسلام نمادین شدن طرح و نقوش و تاکید بر غیر مادی بودن عناصر طبیعی مد نظر بوده و ایرانیان با ارائه هندسه‌ای قوی و غنی این نیاز را بر طرف ساختند. پرسپکتیو در طراحی باغ – فرش جایی نداشته و این گونه به نظر می‌آید که حاشیه در فرش حکم دیوار در باغ را دارد، نه به عنوان قاب محدودکننده بلکه به عنوان پنجره‌ای به سوی ادراک در برابر چشم ناظر.
باغ ایرانی (باغ فین کاشان)
منبع: ویکی پدیا
حامد احمدی
کارشناس ادبیات، کارشناس ارشد گردشگری، علاقمند به سفر و طبیعت
گردآوری و تنظیم: تحریریه دالاهو
لطفا در نشر دانسته‌های خود کوشا باشید.
برداشت و استفاده غیرتجاری از مطالب این وب‌سایت، حتی بدون ذکر منبع آزاد است.