درباره تخت جمشید شیراز

تور شیراز

تخت جمشید، پایتخت امپراتوری هخامنشیان

تخت جمشید با نام‌های دیگری چون پارسه هم شناخته می‌شود. هخامنشیان پایتخت‌های سیاسی و اقتصادی دیگری چون بابل، شوش و همدان داشتند اما دو شهر دیگر پایتخت آئینی و فرهنگی امپراتوری هخامنشیان بود؛ پارسه و پاسارگاد. در این دو شهر آئین تاجگذاری پادشان هخامنشی انجام می‌شود و آرامگاه شاهان بزرگ هخامنشی را می‌توانید در پارسه و پاسارگاد ببینید مانند آرامگاه کوروش در پاسارگاد. از آنجائیکه تخت جمشید نماد قدرت و شکوه امپراتوری هخامنشی بود؛ اسکندر مقدونی آن را به آتش کشید تا قدرت هخامنشیان را در هم شکند. به آتش کشیدن تخت جمشید بدست اسکندر مقدونی برای ا یرانیان پیامی می‌فرستاد که دوره امپراتوری شما به سر آمده. 

تخت جمشید در مرودشت استان فارس قرار گرفته، در شرق جلگه مرودشت کوه رحمت یا میترا را می‌بینید که محل ساخت بنای تخت جمشید یا پرسپولیس است. تخت جمشید از آنجایی که از مرکز مملکت فاصله داشته، بیشتر مرکز تشریفات امپراتوری هخامنشیان بوده تا سیاست و پایتخت اداری. ارنست هتسفیلد هم زمانی که مشغول حفاری تخت جمشید بوده اشاره کرده؛ تخت جمشید در زادگاه دودمان هخامنشی بوده و از آن به خوبی پاسداری شده. مراسم و تشریفات دوران هخامنشی در اینجا برگزار می‌شده. بسیاری هم معتقدند تخت جمشید محلی برای جشن شاهی و جشن نوروز بوده. البته نظریه برگزاری جشن نوروز در تخت جمشید مخالفانی هم دارد. اما شواهدی نشان می‌دهد جشن مهرگان در تخت جمشید برگزار می‌شده و آز آنجایی که مهرگان جشنی برای نیمه سال بوده، محققین می‌گویند قطعا نوروز که جشنی برای شروع سال بوده در تخت جمشید برگزار می‌شده. 

از نکات جالب توجه در مورد تخت جمشید ارتباط بین بنای تخت جمشید و جایگاه کوشک شاهی با محور تابش خورشید است. برخی محققین و باستان‌شناسان معتقدند داریوش بزرگ جایگاه و جهات کوشک شاهی را به گونه‌ای ساخته که در روزهای معینی از سال محور تابش خورشید با محورهای عرضی و طولی تخت جمشید رابطه دارد. 

تخت جمشید چگونه ساخته شد؟

تخت جمشید روی صفه‌ یا تختی قرار گرفته که صد و بیست و پنج هزار متر مربع مساحت دارد. این محوطه سنگی بالای صخره‌ای است که قبلا درباره آن نوشتیم؛ کوه مهر یا میترا (رحمت). ابعاد صفه 455 متر در سمت غرب، 300 متر در سمت شمال، 430 متر در سوی شرقی و 390 متر در سمت جنوبی است که نشان دهنده محوطه بسیار بزرگی برای ساخت تخت جمشید است. کارهای ساختمانی تخت جمشید به دستور داریوش آغاز شد. این فضای مسطح و سنگیِ بسیار بزرگ برای کوشک شاهی آماده شد. کتیبه بزرگ داریوش که در دیوار بخش جنوبی همچنان موجود است نشان می‌دهد این مکان به دستور داریوش ساخته شده و تا پیش از آن بنایی وجود نداشته. 

برای ساخت صفه تخت جمشید بخش بزرگی از دامنه نامنظم سنگی طبق نقشه معماران تخت جمشید، تا ارتفاع معینی تراشیده و صاف شد. و گودی‌ها رابا خاک و تخته‌سنگ‌ها پر کردند. قسمتی از نمای صفه از صخره طبیعی تراشیده شده است. بخش دیگر نمای صفه تخته‌سنگ‌های غول‌پیکری هستند که بدون ملاط روی هم گذاشته شدند و روی آنها را با سرب پوشاندند. بعد از چندین سال شالوده کار برای ساخت کوشک اصلی روی آن آماده شد. 

در قسمت غربی مایل به طرف شمال تخت جمشید پلکان بزرگی مشاهده می‌شود که راه ورودی اصلی تخت بوده اما با توجه به معماری این پلکان که بسیار پیچیده و زمانبر بوده به نظر می‌رسد تا قبل از آن راه ورودی دیگری به تخت وجود داشته که احتمالا همان راه ورودی جنوبی تخت جمشید است. البته قسمت جنوبی در اواخر دوره هخامنشی مسدود شده و راه ورود همان پکان شمالغرب است. کمی رو به جنوب و همانجایی که گفتیم احتمالا ورودی اصلی بوده سنگ بزرگی را خواهید دید که چهار کتیبه روی آن دیده می‌شود. کتیبه‌ها به زبان‌های فارسی باستان، عیلامی و بابلی هستند. بر روی این کتیبه تخت جمشید چنین نوشته شده: "اهورامزدای بزرگ که بزرگ خدایان است، داریوش را شاه آفرید، وی را پادشاهی بخشید، به درخواست اهورامزدا داریوش پادشاه است." در ادامه روی کتیبه چنین آمده:" گوید داریوش شاه: این کشور پارس - که اهورامزدایم به من سپرد، زیبا، خوب اسپ و نیک مردم است - به خواست اهورامزدا و من، داریوش شاه، از دیگری نمی‌ترسد. در ادامه چنین نوشته شده؛ گوید داریوش شاه: چنان باد که مرا اهورامزدا (ایزدان) در دوره شاهی پشتیبانی دهند! و این سرزمین را از دشمن و از سال بد و دروغ بپایاد! این را من از اهورامزدا با ایزدان خاندان شاهی به نماز خواستارم؛ باشد که اهورامزدا و ایزدان خاندان شاهی این خواهشم را برآورند. 

تخت جمشید چطور نام گذاری شد؟

تخت جمشید از آنجائیکه پایتخت اداری و سیاسی امپراتوری هخامنشیان نبوده؛ یونانیان در مورد آن شناخت کمی داشتند. عده‌ای هم معتقدند به دلیل حاکم بودن فضای آئینی و ملی در شهر پارسه (تخت جمشید) خارجیان مجاز به ورود نبودند. در نوشته‌های یونانی گاهی از مکانی به نام persai یا پَرسِی یا شهر پارسیان نام برده شده است. مثلا کتزیاس درباره محل دفن و آرامگاه داریوش هخامنشی به محلی اشاره می‌کند به نام پارسی. اما نام مشهور غربی تخت جمشید از گذشته‌های دور پرسه پولیس بوده یا به صورت شاعرانه آن پرسپ تولیسکه لقبی برای آتنه الهه خرد و صنعت و جنگ است. آشیل شاعر یونانی قرن پنجک قبل از میلاد پرسه پلیس را به کار برده و همین واژه در کتب غربی رایج شده. خود ایرانیان بعد از گذشت چند قرن نام تخت جمشید را که روزگاری پارسه بوده فراموش کردند چون بعد از، از میان رفتن امپراتوری هخامنشی کم‌کم زبان آنها و تاریخچه‌ای که روی کتیبه‌ها مکتوب شده بود برای مردم آن زمان ناخوانا و غریب شد؛ به همین دلیل نام اصلی شهر پارسه فراموش شد و حتی می‌گویند در دوره ساسانی به تخت جمشید، صد ستون می‌گفتند. بعدها نام‌های دیگری برای تخت جمشید بخصوص در میان مردمان ناحیه فارس رواج پیدا کرد مانند چهل ستون و چهل منار. ستون‌های تخت جمشید یکی از دلایل شهرت آن به هزار ستون است.  اما چطور نام تخت جمشید بر سرزمین پارسه گذاشته شد؟ بعد از سقوط و نابودی سلسله هخامنشی در طی سالها زبان روی کتیبه‌ها ناخوانا شد و مردمان سرزمین فارس کم کم تاریخ بناهای این منطقه را با شاهان پیشدادی و افسانه‌های خود گره زدند به همین دلیل بود که ساخت بنای باشکوه پارسه را به "جمشید" پادشاه افسانه‌ای نسبت دادند. مردمان آن زمان به دلیل فاصله گرفتن از دوران هخامنشی و البته با شکوه بودن بنای هخامنشی تصورات افسانه‌ای در مورد آن داشتند. وجود بناهای سنگی عظیم در آن دوران از مهمترین دلایل ایجاد تصورات افسانه‌ای درباره تخت جمشید بود.

چطور به تخت جمشید برویم؟

برای تماشای تخت‌جمشید به استان فارس سفر کنید. تخت‌جمشید در دل استان فارس است جایی که روزگاری وطن هخامنشیان به شمار می‌رفته. از سمت شهر شیراز باید راهی جاده آسفالته شیراز - اصفهان شوید. بعد از حدود سی کیلومتر به جلگه مرودشت یا همان "مَرغ‌دشت" که به معنی دشت خرم است، می‌رسیم. جلگه مرودشت حدودا در 70 کیلومتری شهر شیراز است. دو رود کوروش (کُر) و پلوار (پرآب) در مرودشت جریان دارند که در نهایت به دریاچه بختگان می‌ریزند و می‌توانید از آنها دیدن کنید. در شرق مرودشت می‌توانید کوه رحمت را ببینید که احتمالا در گذشته نام‌هایی چون کوه مهر یا میترا داشته و کوروش هخامنشی محدوده‌ای در کوه مهر یا کوه رحمت را برای ساخت تخت جمشید و کوشک شاهی خود انتخاب کرد. 

در نوشتن این مطلب از مطالب کتاب "راهنمای مستند تخت جمشید" استفاده شده است.